Çevlik (Patreon)

25 Kasım 2009

Bingöl ilinin merkezi olan kasabanın Ermenice adı Çapakçur’dur. 1945’e dek resmî adı da oydu, sonra neme lazım ülke elden gider mider deyip değiştirdiler. Ama yerli halk bu isimlerin ikisini de kullanmaz. Kürtçe isim Çewlîk’tir. Zazalar da Çolik derlermiş. Geçenlerde değerli bir okurum yazıp sormuş, hoca bunlar Kurmanciye benzemiyor, Zazaca değildir, acaba Ermenice midir imdat diye.

Hayal kırıklığına uğrattığım için bin pardon, ama Çevlik benim bildiğim Türkçedir. Anadolu’da daha altı yerde Çevlik adında köy var: Adana Karaisalı, Mersin, Tosya, Kayseri, Afyon Başmakçı, Hatay Samandağı –bu sonuncusu hariç hepsi ağır Türk yerler.

Tarama Sözlüğü çevlik için “girdap” demiş, 15. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar sekiz tane de tanık göstermiş. Eğer böyleyse çevirmek fiiliyle alakalı bir kelime olmalı, belki de *çevrik’tir. Halbuki Çevlik isimli yerlerin çoğunda sözkonusu olan şey girdap değil çağlayan. Yani suyun hızlanıp azdığı yer, hatta şelale. Acaba çavlan/çağlağan sözcüğünün varyant biçimi olabilir mi? Malum, Türkçede /ç/ sesine bitişen kalın sesli bazen incelir, çalmaktan çelim/çelme, çakmaktan çekiç, çızmaktan çizgi, çıtlamıktan çitlembik vs. Bunun da aslı *çavlık olmasın?

Çapakçur’un çapak’ı da bezdirinceye dek tartışılmış bir meseledir. Çur Ermenice su demek, o kolay, ama çapak diye bir kelime sözlüklerde yok. Çapug var, “hızlı” demek, o olabilir. Bir de çapçpel var, “şapırdamak, çağıldamak” anlamında bir ses yansıması. Bu fiilden, biraz zorlayıp, “çağıltı” anlamında çapag sözcüğü türetilebilir sanırım. Çağlarsu? Türkçe adın tam Ermenice karşılığı gibi duruyor.

Peki Bingöl’de yerli Türk nüfus yok, Türkçe isim nereden çıkmış? Vallahi bilmiyorum. Son yüzyılda yok diye daha önceden de yoktu sonucu çıkmaz tabii. Ne bileyim, bir tarihte bir oba yahut cemaat gelip buraya yerleşmiş olabilir; ya da kaymakamın biri bu adı uygun görmüş olabilir, mümkün. Doğunun en katıksız Kürt veya Laz olan bölgelerinde bile tek tük Türkçe yer adlarına rastlanıyor, ta kadimden beri değişmemiş olan. Yemin ederim ki benim suçum değil.1

1 (2019 notu) Yanlış varsayımlar üzerine kurulu yanlış bir yazı. Ermenice isim Çapakçur değil Çapağçur Ջաբաղջուր veya Çapaxçur Ջաբախջուր. Ancak Cumhuriyet dönemi yazımında Çapakçur diye “kibarlaştırılmış”. Kasaba adı Çevlik değil Colik.

13. yüzyıla ait Ebulferec vekayinamesinde Cabal Cur yani Arapça “Cur Dağı” olarak geçiyor. Bunu bulunca bulmaca kendiliğinden çözülür. Yabancı dilden alınan ince /l/ sesi Ermenicede daima /ğ/ halini alır. Eski Ermenice /c/ sesi 15. yüzyıl sonrası Batı Ermenicesinde daima /ç/, /b/ sesi ise daima /p/ telaffuz edilir. Yani Arapça cabal cur Türkiye Ermenicesinde Çapağçur olur. Cur adının kaynağını bilmiyorum. Colik adının anlamını ve kaynağını da bilmiyorum. Ama Türkçe Çevlik olmadığı kesin gibi. Cur ve Colik ilişkili olabilirmiş gibi duruyor, ama öyledir diyemem.