Orji (Patreon)

23 Ekim 2009

Geçen gün dokuz yaşına basan oğlum pat diye sordu, Babiş orji ne demek diye. Hadi bakalım, böyle babaya böyle evlat!

Anlatayım. Eski Yunanda biliyorsunuz, standart kamu dininin yanısıra MÖ 7. yüzyıldan itibaren etrafı salgın gibi saran “sır dinleri” var: mystery religions diyorlar. Bunların özelliği, tıpkı tarikat gibi, kapalı olmaları. Yani belli bir çıraklık ve inisiyasyon sürecinden geçmeden iç halkaya kabul etmemeleri. Yılda bir veya birkaç kez yaptıkları kadınlı erkekli ayinler hakkında bin türlü hikâye anlatılıyor. Müzik eşliğinde, belki alkol veya başka maddelerin de katkısıyla vecde geldikleri, bir tür çılgınlık içinde sır tanrılarına ibadet ettikleri söyleniyor. Ayine izinsiz girenlerin başına türlü felaketler gelirmiş. Mesela kılık değiştirerek ayine katılan Pentheus’u kendi anası aslan zannedip parçalamış.

Órgiaişte bu ayinlerin adı. Esasen “çalışma” anlamına gelen bir kelime. Bir tür zikr veya sema’ da diyebiliriz belki.

Etimolojiye girsek iş daha da ilginç. Yunancada érgon “iş, emek”, ergázomai “çalışmak”, ergátês “işçi, ırgat”, en-ergeía “çalışkanlık”. Bunları bilirsiniz tabii, sonra fizikte iş birimi olan erg var, ergonomi, ergometre, ergostatik vesaire var. Yine Yunanca órganon“çalışan şey, düzenek, makina”, órgia da “çalışma”.

Peki neden bazısı erg-, bazısı org-? Onu da şeyedeyim. Eski Hintavrupa dillerinde bu özellik var, müsaadenizle kısaca anlatayım. Normal bir kök hecesi, arkasına belli tipte ekler aldığında seslisini kaybediyor. Ermenicede bu özellik halen canlıdır: hur“ateş”, ama arkasına fail eki aldığında hurant olmaz, hrant (“yanan”) olur. Aynı şekilde, Hintavrupa anadilinde *werg- “çalışmak”, *wérgom“çalışıyorum”, ama *wrgónt “çalışan”.

Eski Yunancada bir tarihte modalar değişmiş, /w/ sesi kullanımdan düşmüş. Arkaik *wérgon olmuş érgon, normal. Peki *wrgia ne olacak? O da mecburen bir /o/ sesi edinmiş, olmuş órgia.

Tabii, İngilizce work ile Almanca Werk de aynı Hintavrupa kökünden gelme.