Evlek (Patreon)

28 Eylül 2009

Karasabanı toprağa saplayıp öküzleri dehledin mi tarlanın bir ucundan öbür ucuna bir yarık açılır. Bu yarığa Anadolu’da evlek derler. Domates fidesi dikmek için çapayla açtığın yarık da evlektir. İstanbul’da otururken ben de bilmezdim, sonradan öğrendim.

1490 küsur tarihli Cami-ül Fürs’te aynen bu anlamda geçiyor. Kim bilir daha eskidir ama çok çok da eski değil, Ortaasya’dan gelen pakette yok, Türklerin bu coğrafyada öğrendiği yeni kavramlardan biri. Rumcası aulákidiye yazılır, avláki okunur. Rumcadan Türkçeye geçişlerde kalın seslinin çoğu zaman ince sesliye döndüğünü, vurgusuz ekin de düştüğünü daha önce belirtmiştim. Dolayısıyla avláki > evlek.1

Daha da eskiye gidersek antik Yunanca aúlaks, tam aynı anlamda. Sondaki –s eril nominatif ekidir, modern Yunancada daima düşer, sesli ile yapılan ad eklerinden biri gelir, kelime vurgusu da bir sağa yürür. Misal, Eski Yu phálanks sopa, Yeni Yu phalánga aynı anlamda. Bizdeki falaka bundan mı gelir diye yüz senedir tartışmışlar, o batağa girmeye hiç niyetim yok. (Deminki kurala göre Türkçesinin *felenk olması lazım. Ama ya direkt Rumcadan değil de Arapça üzerinden gelmişse? Ya Yunancada lehçe meseleleri varsa? Tahmin edemeyeceğiniz kadar muamma bir kelime falaka.)

Tarımla ilgili çok kelime var halk ağzına Rumcadan aktarılan. Misal: ergátis işçi, ırgat tarım işçisi. Dikráni iki dişli çatal, dirgen aynı. Drapáni Azrailin elindeki alet, tırpan da öyle. Gírisma her çeşit çevirme, kirizma toprağı kürekle altüst etme. Neátos yenilenme, özellikle toprağın yenilenmesi için tarlayı bir yıl boş bırakma, nadas aynı şey. Phyton, okunuşu /fitón/, topraktan biten bitki, çoğulu phytiá (/fitya/); fidan ve fide aynı şey. Kopriá dışkı, gübre bunun tarımsal amaçlı kullanılan çeşidi. Mándra ağıl, mandıra keza. Daha var bir yirmi yirmi beş tane.

Türkler tarlada çalışmayı kimlerden öğrenmiş dersiniz?

1 Evlek maddesinde yanılmış olabilirim. Birkaç kişi yazıp hatırlattı ki tarlaya açtığın yarığın adı evlek değil karıktır. Evlek diye etrafı çevrili bir ufak araziye denir, “bir evlek yerim olsa ona bir odacik ev yapsam” gibi.

Ev sözcüğüyle alakalı olduğunu sanmam. Ama evirmek’le alakalı olabilir pekala. Aşağıda çevlik konusuna da gireceğiz, evirmekten evlek çevirmekten çevlik, olabilir mi? Belki. Mümkün. Bilemedim.

Gerisi doğru ama. Ağır Anadolu kokan tarım sözcüklerinin birçoğu, deşersen Rumca çıkıyor.