Kul, köle (Patreon)

28 Temmuz 2009

Kul ta Orhun yazıtlarından beri var olan bir Türkçe kelime, hizmetkâr ve köle demek. Bu iki kategori arasındaki ayrım eski dillerde yoktur, ya da varsa net değildir. Latince servus hem hizmetçi (servant) hem köle (slave) demek. Arapça ˁabd da öyle. Yani bir adamı hizmetinde çalıştırıyorsan ha maaş vermişsin, teorik olarak “özgür” saymışsın, ha yemek ve yatak verip ben salmadan bir yere gidemezsin demişsin fark etmez diye düşünmüş eskiler. Bugün için de düşünmeye değer bir konu: “çalışma özgürlüğü” dedikleri şey berbat bir kulluk düzeninin kamuflajı olmasın sakın?

Kul demek tebaa (subject) demek değil mi diye sormuş bir arkadaşım. Hani var ya, Osmanlı devletinde insanlar padişahın kuluydu, cumhuriyet geldi kuşlar kadar özgür olduk gibisinden. Hayır, kul hiçbir tarihte subject anlamına gelmez. “Padişah kulu” demek kapı kulu ya da saray hizmetkârı demektir. Bunlar teknik olarak padişahın şahsi mülküdür; dolayısıyla mahkemesiz idam edilmeleri şer’an caizdir. Alelade tebaaya – mecazi ya da hamasi söylemler dışında – “kul” denmez. Bu ayrımı kavramadan mesela Koçi Bey Risalesi’nden tek kelime bir şey anlayamazsınız.

Ayrıca cumhuriyet gelince özgür mözgür olmadık, eskisinden beter bir şekilde yeniçerilerin kulu olduk. Üstelik bunlar eskiden en azından birinin kuluydu, ister teknik ister teorik olsun. Cumhuriyetten sonra büsbütün istiklale kavuştular, bentlerinden taştılar, hür ve serazat, astığı astık kestiği kestik oldular.

Bir düşünün, kendilerine başkomutan ve padişah diye neden yetmiş sene önce ölmüş bir devlet reisini onca şevkle benimserler? Neden ona kulluk etmeyi bir tür kurumsal din haline getirirler? Ölmüş padişahın avantajı şudur: Kimseye “höt” diyemez, kimsenin kellesini alamaz, serkeşliğine ket vuramaz. Yaşasaydı şayet, bugüne dek otuz defa devirip Yedikule zindanlarında ona da İkinci Osman’a yaptıklarını yapmış olurlardı, hiç kuşkunuz olmasın.

*

Köle muamma bir kelime. 14. yüzyılda Türk asıllı Memlukların yönettiği Mısır’da çıkmış, “memluk” sözcüğünün Türkçe eşdeğeri olarak kullanılmış. Kaynağını bilmiyorum, belki Arapça gulam’dan bozma. Bilhassa İslam hukukundaki anlamıyla “mülk olarak alınıp satılan slave” için kullanılmış. Belli ki kul fazla muğlak kaldığından, daha net bir ifadeye gerek duyulmuş.