Yakamoz (Patreon)

21 Mayıs 2009

Sayalım diya’lı kelimelerimizi: diyabet, diyafram, diyagonal, diyagram, diyakronik, diyalekt, diyalektik, diyaliz, diyalog, diyapazon, diyapozitif, diyare, diyaspora, diyatonik, diyet, diyez, diyoptri...Bunların hepsi Eski Yunanca. Ya da modern Batı dillerinde Eski Yunancaya özenerek üretilmiş yeni sözler. Türkçeye Fransızca veya İngilizceden yatay geçiş yapmışlar. Bir de direkt Rumcadan gelen gariban kardeş var. Diakamós, gece suyun yüzeyinde oluşan mehtap parıltısı. Türkçesi yakamoz.[1]

İngilizcede fiile eklenen yön edatları vardır hani, take off, face down, get up gibi. Dia da Yunanca öyle bir yön edatı. İngilizceler gibi sona değil başa ekleniyor. İngilizceler gibi bunun da tam anlamını zaptetmek zor, çoğu zaman ezberlemekten başka çare yok . En yakın karşılığı throughya da across olmalı herhalde, Almancası durch.

Esas anlam: bir şeyin içinden geçme, bir baştan girip öbür baştan çıkma. Mesela dia-lysis, bir sıvıyı süzgeç içinden geçirerek ayrıştırma, diyaliz oradan. Dia-chronikos zaman içinde süren şey; dia-gonosdörtgenin bir köşesinden karşı köşesine geçen çizgi; dia-rhéa yediğini barsaklarda tutamayıp aynen akıtma.

İkinci anlam: bir şeyin sonuna kadar gitme, büsbütün ve tamamen etme. Mesela spôrá dağılma, dia-spôrá büsbütün dağılma, darmadağın olma. Bizim monşerlerin pek korktuğu o diyaspora esasında “feleğin sillesini yeyip darmadağın olmuş” demek.

Bir başka anlam: çapraz veya karşılıklı olma. Lógos konuşma, dia-lógoskarşılıklı konuşma, dia-lektikos da “karşılıklı konuşma mantığını izleyen”. Dördüncü anlam: zıt veya çarpık olma. Mesela dia-léktos “çarpık konuşma”. Yani doğru kabul edilen konuşma biçimine oranla “bozuk lehçe”. Dil Devrimi yıllarında Öztürkçüler bunu diyelek diye Türkçeleştirmişlerdi, yatmaktan yatalak, çökmekten çökelek gibi. Çatlarsın gülmekten.

[1]Ahmet Kuzik aydınlatmış:

Yakamoz gece suyun (bu da “denizin” olmalı, meselâ küpteki suda yakamoz olmaz) yüzeyinde oluşan mehtap parıltısı değildir, mehtapla da alâkası yoktur. Planktonların ışımasıdır, denizin içinde meydana gelir. Gece yüzerken rastlanır, tarifsiz bir keyiftir. Yine geceleri kürek çekerken veya kayıklar kıyıya yakın geçerken de görülebilir.