Kelimebaz 165 - Boşgezenyan (Patreon)

28 Nisan 2009

Tarih doktorası yazmak için bakir konu mu arıyorsun, al sana konu: Osmanlı Ermenilerinde soyadı devrimi. Tam tarihlerden emin değilim ama galiba 1820’lere dek Ermenilerde (tıpkı Türklerde olduğu gibi) soyadı pek yok. Ta eski zamanlardaki bey hanedanlarının soyadı var, Gamsaragan, Bagratuni, Knuni, Horhoruni, Mamigonyan gibi. Ama Osmanlı devrinde tipik olan, Sivaslı Agop oğlu Topal Krikor cinsinden künyeler. Derken 1830-40’lara doğru bütün Ermenilerin birden soyadına kavuştuğu görülüyor. Nasıl oldu? Neden ihtiyaç duyuldu? Kim karar verdi? Nasıl uygulandı? Vallahi bilmiyorum. Biri araştırsa da öğrensek. Hem belki Türk modernleşmesine de ilginç bir ışık tutar, yeni bir bakış açısı sağlar, kimbilir.

O devirde benimsenen soyadlarının yaklaşık üçte biri Türkçe meslek adıdır, bir o kadarı da yine Türkçe lakap. Mesleklere örnek: Terziyan, Dökmeciyan, Baklaciyan, Pekmezciyan, Saraçyan, Kemankeşyan, Kantarciyan, Hattatyan, Pastırmaciyan, Muskaciyan, Nalbantyan, Ozanyan, Hanciyan, Püskülciyan, Çırakyan. Lakaplar daha da renkli: Ağacanyan, Çulsuzyan, Çolakyan, Kabadayiyan, Kemiksizyan, Kemkemyan, Samurkaşyan, Tazegülyan, Kısacıkyan, Keloğlanyan, Kerametliyan, İngilizyan, Torlakyan, Toramanyan, Terlemezyan, Boşgezenyan (vallahi var, 1914 Meclisinde Halep mebusu). Fetvaciyan meslek midir lakap mıdır çözemedim. Bir miktar memleket adı var (Gürünliyan, Vanliyan, Edincikliyan vb.). Bir kısmı da Ermenice baba ve ata adından türetilmiş. (Margosyan, Sarkisyan vb.) Hemen hemen tüm Ermeni soyadları bu dört gruptan birine giriyor.

20. yüzyıl başlarının daha milliyetçi ortamında Türkçe soyadlarını Ermeniceye çevirenler de olmuş. Mesela Sevortiyan görünce bilirsin ki aslı Karaoğlanyan’dır, Vosgeriçyan da Kuyumciyan.

Yan hemen hemen bütün Hintavrupa dillerinde karşımıza çıkan aidiyet sıfatı eki. Farsçada, Hintçede, Yunancada, Latincede aynen mevcut. İngilizce Italian (İtalya’ya mensup), Parisian (Paris’e ait), Edwardian (Edward’a ilişkin) sözcüklerindeki de aynı ek. “Oğlu” demek değil, o zümreye mensup yahut ait demek.