Kelimebaz 159 - Haşırt (Patreon)

21 Nisan 2009

İlmî takılanlar zırt, tak, şangır, cozur gibi kelimelere onomatope diyor, Türkçesi de “yansıma sesler” yahut “ses yansımalı kelimeler” imiş. Bunları öyle doğadan çıkma şeyler sanmayın sakın. Türkçe onomatopelerin adeta kimya formülleri ya da müzik notaları gibi acayip derecede formel bir yapısı var.

Tak sözcüğünü al: sert bir şeye sertçe vurma sesi. O kadar sert olmasın, hafifçe vuralım dersen tık olur. Buradaki a/ı kuralı bütün sistemde geçerli: şap güçlü, şıp zayıf, çat güçlü çıt zayıf, bar bar bağırılır ama bır bır konuşulur, pat korkutur pıt ürkütür. Kafadan otuz kırk tane daha sayabiliyorum. Demek ki herkesçe bilinen ama formüle edilmeyen bir kural var ortada.

Tak sesini biraz bulandırıp alacalı hale getirelim desen takır olur. Aynı mantıkla tık’tan tıkır var, şap/şıp’tan şapır/şıpır var, çatır/çıtır var, patır/pıtırvar, cazır/cızır, fısır, hapır, lıkır var. Ama kök sesin kendisi /r/ ile bitiyorsa çifte kavrulmuşu /r/ değil /l/ alıyor: şar >şarıl, fır >fırıl, horul, zırıl, cırıl, mırıl vesaire.

Takır kemik gibi oldu, araya biraz esneklik, biraz rezonans katalım desek tangır deriz. Tıngır da var, şangır, hüngür, zıngır, langır hep aynı mantıkla yapılmış. Buna karşılık eğer orta ses /k/ değil de /t/ ise, esneklik sağlayan ilave ses de /n/ değil /l/ oluyor: patır >paldır, kütür >küldür, çıtır >çıldır.

Langır lungur devam eden bir sesi aniden kesiveren –t hadisesi var: zır uzar gider, ama zırt biticidir. Cozur sürer, ama cozurt haşindir.

Bazı yapım ekleri sadece onomatopelerde görülür. Mesela takırdamak, guruldamak, höpürdemekvesairedeki –damak/–demek eki bundan başka hiçbir yerde kullanılmaz.

İsim yapan –ti eki ancak –ir veya –il ile biten çift heceli onomatopelerde görülüyor (takırtı, şarıltı, gürültü...), bir de –n ile biten dönüşlü fiillerde (görüntü, akıntı, üzüntü...). Öztürkçecilerin bu çeşit teferruata ayıracak pek vakti olmadığından akıllarına estiği gibi türevler yapmışlar, belirtiydi, çözeltiydi, doğrultuydu derken Türkçenin ek sistemine ciddi hasar vermişler.