Kelimebaz 158 - Boyoz (Patreon)

20 Nisan 2009

İzmir’in alameti farikalarındandır, bol yağlı bir tür katmer hamurundan yapılmış çörek, İstanbul’daki en yakın muadili açma herhalde. Yahudi işi olduğunu İzmirliler bilir. Zaten İzmir kültüründe özgün olan ne varsa Yahudilerden ya da Levantenlerden kaldığı da kimsenin meçhulü değildir, bayrakçı bayanların kulağı çınlasın.

Ladino adı verilen Yahudi İspanyolcasında bu boyoz çoğul kelime, tekili boyo, çörek. Nedir acaba diye düşünürken, aa, benim New York’un Hispanik mahallesinden bildiğim bollo değil mi? Yuvarlak ufak ekmek ya da çörek. Oradaki Porto Rikolular kelimeyi başka manada da kullanırlar, bilen bilir; 125. sokaktaki bakkalın tezgahtar kızına “ver bir bollo” derdim, kikirik olurdu. İspanyolca çift L harfi /y/ okunur, yani telaffuzda bir fark yok.

Huy olmuş bir kere, kurcalamasam olmaz. İspanyolca kelimenin aslı ne diye baktım. Latince çıktı, bulla, “top”. Bir sürü alakasız yerde karşımıza çıkan bir kelime. Fransızların meşhur gülle oyunu vardır, boule, oradan. İngilizce bullet, “topçuk”: tabanca mermisine verilen ad. İlk çıktığında bunlar 3-5 santim çapında harbi güllelerdi, ağızdan dolma tüfeklere uygun.

Papalık fermanlarına da bulla deniyor Latince, meğer fermanın dibine iple bağladıkları top şeklinde mühür mumunun adıymış, bilmezdim, bir okurum öğretti. Bunun ufağı “küçük ferman, bildiri” anlamında bolletino, Fransızca bulletin, okunuşu /bülten/. İlk kez 1797’de Napolyon’un meşhur İtalya seferi sırasında her gün savaş cephesinden Paris halkına gönderdiği propaganda bildirilerine bu ad verilmiş. Modern propaganda sanatının ilk örneklerinden biri sayılır. Askerin hükümeti atlayıp doğrudan halka hitap eden bildiriler yayımlaması da o zamana kadar görülmemiş küstahlıklardandır.

1935 dolayında iyi saatte olsunlar bu kelimenin de aslında Öz Ortaasya Türkçesinden geldiğine kanaat getirip belleten sözcüğünü icat etmişti. Türk Tarih Kurumu’nun dergisi yıllarca bu isimle çıktı. Belki hala çıkıyordur, kimbilir.