Kelimebaz 156 - Lingua Franca (Patreon)

17 Nisan 2009

Osmanlı donanmasının dili Türkçe değildi, hele “Osmanlıca” hiç değildi, İtalyancaydı. Daha doğrusu İtalyanca ağırlıklı bir tür deniz Tarzancası olan Lingua Franca idi, yani Frenk Dili. Kozmopolit bir piyasada anlaşmaya yarayan kırma dillere dilbilimciler pidgin adını veriyor. Bizdeki Kapalıçarşı turistçesi (“hey madam vant epıl ti?”) tipik pidgin’dir. Bu da öyle.

Karı koca Kahane’lar ile rahmetli Andreas Tietze’nin 1960’larda hazırladığı mükemmel bir Lingua Franca sözlüğü var.[1]Türkçede bildiğiniz (ve bilmediğiniz) bilumum denizcilik terimlerini didik didik etmişler, Bizans Rumcasından Arap argosuna, Güney Fransa lehçesinden Cezayir korsanlarının belgelerine kadar izini sürmüşler. Frenk Dili’nin halen yaşayan kalıntılarından buyurun birkaç örnek:

Yelkenler mayna edilir, fora edilir – ama grandi yelkeniyle babafingo beraber açılır mı, o kadarını bilmem.[2] Gemi bazen alarga (al larga, açıkta) durur, bazen iskele alabanda(scala alla banda) eder. Demir manivela ile vira edilir. Güverteden (covertà) kıç kasarasına (cassaro) çıkılır. Dümen (timón) kırılır. Vardiya (guardia) bekleyip pusulaya (bussola) bakılır. Alesta (al lesta) durup mola (molla) edilir. Başka gemi görünce flama ve bandıra (bandéra) açılır. Bazen fortunaya (yani kadere) yenilip alabora olunur.

Balıkçılık başka. Türkçedeki balık ve balıkçılıkla ilgili kelimelerin hemen hepsi Rumcadan gelir. Rumca, belki biliyorsunuz, İtalyancadan ayrı ve alakasız bir dildir. Gemicilikle balıkçılık da iki ayrı meslektir. Belli ki birincisi Akdeniz çapında daha kozmopolit bir kültüre sahipmiş. İkincisi ise, ta 1950-60’lara dek bizim yerli Rumların uzmanlaştığı bir yerel sektördü. İstanbul sokaklarında yarı Rumca yarı Türkçe “skumri taze” diye bağıra bağıra geçen balıkçıları ben hatırlıyorum.

Taze’nin a’sı kısa, e’si uzun söylenecek ki tam olsun.

[1]Henry & Renée Kahane ve Andreas Tietze, The Lingua Franca in the Levant: Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin, Leiden & Urbana 1958.

[2]Ali Cevat Akkoyunlu hemen aydınlatmış:

(...) grandiyle babafingo birlikte açılır, hatta kontra babafingoyla velena bile aynı zamanda hisa edilir. Tabiî bütün bunlar demir funda olduğunda yapılmaz, yoksa redansalar kopar.