Kelimebaz 155 - Kartoteks (Patreon)

16 Nisan 2009

Geçenlerde kartoteks kelimesini kullandım: hemen biri yazmış, necedir, biblioteks gibi mi diye. Elhak doğru, bunun Frenkçesi cartothèque’tir, aynen diskotek, sinematek ve bibliyotek gibi. Ama bizde hatırladığım kadarıyla en az 1970’lerin ortasından beri kartoteks diye geçer. Sanayi odasının tasnifinde resmen kartoteks firmaları diye bir sektör var. 1983 tarihli Yataklı Tedavi Kurumları Yönetmeliğine göre de hastanelerde kartoteks sistemi bulundurmak yasal zorunlukmuş.

TDK sözlüğünde var mı? Yok tabii. Ayrıca şunlar yok. Kartoteks programı: kart kataloğu yazılımı, yüzlerce yazılım firması var bunu satan. Kartoteks dolabı: çelik eşya sektöründe geçiyor, kısaca kartoteks de diyorlar, “dört çekmeceli lüks kartoteks, suntalam kaplı” gibi.

En komiği başka. İngilizce cartotex diye arayınca Google’da elli küsur sayfa çıkıyor. Ama hepsi ya Türk firmaları ya da onlarla iş yaptığı anlaşılan yabancı şirketler. Yani? Evet çağdaş İngilizceye bir Türk katkısı keşfettik nihayet![1]

*

Başka bir acayip Türk icadına da değineyim, tam sekiz yıldır kafa patlatıyorum, çözemedim. Asmolen: betonarme inşaatlarda taban dolgusu olarak kullanılan yassı tuğla. Bu da en azından 60’lardan beri var (çocukluğumda Büyükdere yolunda tuğla ve asmolen fabrikası vardı diye hatırlıyorum). Ama asmolen kelimesi nedir, en ufak bir ipucum yok, deli olacağım. İnternete bakıyorum, asmolen hakkında İngilizce, Almanca, İsveççe teknik makaleler, ihale ilanları filan var. Deşince hepsinin yazarı Türk çıkıyor. Hayret edilecek şey, ama döner kebapla lokum kadar törkiş bir ürün galiba. Bırak kelimenin İngilizce biçimini, karşılığı (tercümesi) bile yok görünüyor.[2]

[1] Kartoteks yok, ama TDK sözlüğünde 1988’den bu yana kartotek var imiş, gözümden kaçmış.

Deniz Öğüt gayet etraflı bir maille kartotek’in doğru, kartoteks’in yanlış olduğunu savunmuş.

Evet, doğru, kartoteks imlası/söyleyişi çok yaygın, ama önerilen/doğru kabul edilen o değil de kartotek,ki sizin yazınızdan da görüldüğü gibi, sözcüğün orijini de bizi oraya yöneltiyor. Belirli bir yaygınlık/ısrar noktasına gelirse kartoteks de resmileşebilir elbette ama bence şu anda o noktada değiliz. Özellikle sözcüğün halkın ilgilendiği bir sözcük değil, mürekkep yalamışlarca ve konunun ilgililerince kullanıldığı düşünülürse galat[-ı meşhur] sınırı dışında kalırız bence.

Cevap yazdım:

Zannederim bütün mevzu –hatta bu yazı dizisinin ana ekseni– “bence şu anda o noktada” mıyız değil miyiz etrafında dolanıyor. Klozeti, kıtıpiyosu, mendeburu, çatanayı, kelimeyi kabul ediyoruz. Menkul kelimesinin yeni kullanımına itiraz ediyoruz. Felsefik’e gülüyoruz. Tutarsızlık mı? Yoo, değil. Dilde yeni çıkan bir modanın hangi noktada “oturmuş” sayılacağına ilişkin değerlendirme farkı sadece.

İtiraf edeyim, ben yirmi küsur seneden beri bu nesneyi “kartoteks” diye bilirdim, “kartotek” hiç aklıma gelmemişti. Gugıl’dan bakıyorum, halkımızın oyu da aynı yöndeymiş: kartoteks 25.000 küsur entry, kartotek 2.000 entry. Kartoteks kazanır.

[2] Holanda dilinde asmolen “kül değirmeni” demekmiş, İngilizce ash mill gibi. Özellikle krematoryumlarda yakılan cesetlerden artakalan kemik parçalarını öğüttükleri tesise bu ad verilirmiş. Bir alakası olabilir mi, acaba sanayi külünden yapılan briket filan gibi mi diye yıllar önce bir maildeşimle fikir cambazlığı yapmıştık. Bu yazının yayımından sonra neler geldi neler, İngiliz Ashmolean firmasının adıdır diyen mi istersiniz, “assimilated stone” diye industrio-linguistik kavramlar öneren mi, sodyum karbonat molekülünden söz eden mi...

Oysa bu adın mantıklı bir kaynağı varsa tuğlanın hammaddesine veya imaline değil İŞLEVİNE ilişkin bir şey olmalı diye düşünmeliydim besbelli. Öyleymiş. İlhan Arı yazmış:

Geniş alanlara tavan yaparken düz döşeme yerine çok sayıda ince kirişler kullanmak, araları da boş tuğla ile doldurmak daha ekonomik olur. Asmolen ile hem bu boşluklar doldurulur hem de asmolen bu ince kirişlere kalıp görevi görür. Bu şekilde yapılan döşemeler asma lento tabir edilir.

Asmo-len, asma lentodan türetilmiş ticari bir marka imiş.

Lento Fransızca linteau’dan, İngilizcesi de lintel: kapı üzerine konan taş veya betonarme kiriş.