Kelimebaz 125 - Lağım (Patreon)

11 Mart 2009

Aslı Yunanca. Laxaínô “kazmak” fiilinden láxôma “hendek, çukur, kazılan şey”. (x harfi Kürtçedeki gibi, genizden gelen hırıltı sesi. Bazen ‘kh’ yazıyorum bazen böyle, karar veremedim.)[1] Arapçaya lağam veya lağum bir teknik askeri terim olarak alınmış, kuşatma harbinde kalenin altına doğru kazılıp içine patlayıcı döşenen tünel anlamında. Osmanlı ordusunda da bu işle uğraşan lağamcılar diye bir zümre vardı. Günlük dile askeri kullanımdan aktarılmış olmalı. 1680 tarihli Meninski sözlüğünde istihkâm tüneli ve madenci tüneli diye geçiyor, sadece. Örnek deyimler, lağım atmak = yeraltı tünelinde barut patlatmak. Lağım karşulamak = düşmanın kazdığı tüneli çapraz tünel kazıp ele geçirmek. Özellikle pis su kanalı anlamında kullanılması geç bir gelişme, galiba 19. yüzyıl.

Pis su kanalının esas Osmanlıcası kârîz veya kârêz, Farsçadan. Farsça lugatlerde sadece “yeraltında su yolu” diye geçiyor, klasik sözlüklerden Burhan-ı Katı da öyle diyor, ama Meninski bunun yanısıra cloaca(pis su kanalı) anlamını da vermiş. Van’da ta kimbilir kim zamanında yapılmış muazzam bir yeraltı su kanalları sistemi vardır, onlara hala kâhriz derler. İstanbul argosunda “kumar oyununda birine pislik yapmak” anlamında kerizsözcüğünü bildiğim kadarıyla ilk kez 1890’larda Ahmet Rasim kaydetmiş. 1932’de ise Osman Cemal Kaygılı’nın Argo Lugati keriz’i “pasif eşcinsel” diye tanımlıyor. Artık nasıl bir bağlantı kurmuşlarsa...

Ha bir de geriz var, yolun büklüm yerinde yağmur suyunun alttan akması için açtıkları su yolu. O da Farsça kâriz’in bir Türkçe uyarlaması belli ki ama ses değişikliği nasıl olmuş, anlamadım.

(2021 notu) 

Keriz ile Farsça kâhriz/geriz arasında kurduğum  tamamen yanlışmış maalesef. Keriz Romanca (eski tabirle Çingenece) bir sözcük. "Oyun" demekmiş. İstanbul argosunun büyük ustası Osman Cemal Kaygılı'nın sözcüğe yüklediği "pasif eşcinsel" anlamı da muhtemelen benimle aynı hataya düşüp, Farsça lağım/kanalizasyon sözcüğü ile irtibat kurma çabasına dayanıyor.

[1]Nezih Aytaçlar demiş ki:

Yunanca χ harfini x ya da khseklinde yazmak arasında kararsız kaldığınızı belirtmişsiniz. Adı geçen khiharfi. Evet, Yunan alfabesinde bu harf χ işaretiyle yazılıyor. Ama bu alfabede bir ksi harfi var ve başka bir işaretle gösteriliyor. Latin alfabesini kullanan tüm dillerde ise x işareti, Yunanca ksi harfini karşılıyor. Yani siz láxôma yazdığınızda, bunu Latin harfleri kullanan kime okutursanız, okuyan /laksoma/ şeklinde anlayacaktır. Sanıyorum sizin kafanızı karıştıran Yunan alfabesindeki χ ile Latin alfabesindeki x işaretlerinin benzerliği. Ama bunlar her iki alfabede farklı seslere tekabül ediyor.

Cevabım:

Problem sadece Yunanca ve Latince olsa dediğiniz doğru. Oysa Türkçe için birçok açıdan daha önemli olan Arapça, Farsça ve Kürtçe problemleri var. Haber yerine khabar mı yazsam daha iyi, xabar mı?

Arapçanın uluslararası transkripsiyon sisteminde x veya altı bröveli ḫ kullanılıyor; ama bröveli ḫ harfi çoğu bilgisayar fontunda yok, büyük sorun çıkarıyor.

Sonra dilbilim literatüründe kh ikilisi başka sesi ifade eder, sert nefesli /k/ sesidir. Hint dillerinin transkripsiyonunda öyle kullanılır, Hintavrupa dili araştırmalarında da öyle. Hani Hindistan’da Sikh’ler var, asla Sih yahut Siχ diye söylenmiyor maalesef.