Kelimebaz 119 - Hatun (Patreon)

4 Mart 2009

Bütün İran dillerinde bu takımdan kelimeler var. Zerdüşt dininin kutsal metinlerinin dili olan Avesta dilinde hvadâd tanrı. Farsçası xwudây yahut xodâ, bize hüdâ diye geçmiş. Hüdaverdi “Allahverdi” demek. Kürtçesi de xwadê imiş. O da tanrı.

Soğdcadan geçenlerde bahsetmiştim. Eskiden Semerkant taraflarında konuşulan bir İrani dil. İlk Türk hakanlığının da, öyle anlaşılıyor ki, resmi yazışma dili, Türkçeyi yazıya dökmeye başlamadan önceki devirde. Bu dilde xwatâw hükümdar. Esasen “kendi-güçlü” demek, xwa “kendi”, tâw “güç”. Ta Büyük İskender’in halefleri zamanında basılmış Sogdiana paraları var, bir yüzü xwatâw, öbür yüzü Yunanca autokrátôr diyor, ki tastamam aynı şey demek. Xwatên yahut xwatêni bunun –ni ekiyle dişisi, kraliçe.

Ortaasya Türkçesinde Xatın sadece “kraliçe” anlamında geçiyor. Selçuklularda da biliyorsunuz Gülbahar Hatun, Şebsefa Hatun filan hep kraliçe adıdır. Türkiye Türkçesinde önce “soylu kadın, prenses”, daha sonra genel anlamda evli kadın anlamını kazanmış. Eski Türkçede gırtlaktan gelen hırıltılı x sesi sadece yabancı asıllı kelimelerde geçer. Telaffuzu da Türklere zor olduğu için yazı dilinde hatın > hatun, konuşma dillerinde ise katın > kadın olmuş.[1]

Demek ki neymiş? Bir kere Ortaasya Türkleri Öztürkçeci değilmiş. Bütün normal insanlar gibi kültürel etkileşimlere açıkmışlar.

İkincisi, erkek milleti kadınlara “kraliçem, sultanım, tanrıçam” gibi hitaplarla işe başlayıp sonra sonra lafın içini boşaltmayı bilirmiş.

[1]Hatun/kadın sözcüğüne ilişkin söylediklerim hayret uyandırdı. Piyasada dolaşan diğer rivayetleri aktaranlar oldu:

Kadın kelimesinin (...) katmak masdarından geldiği ve erkeğe katılan manasında olduğu de rivayet ediliyor. Zannımca Sadri Maksudi’nin Türk Tarihi ve Hukuk kitabında görmüştüm. Malum, dişinin erkeğe katılması kullanılan bir kelimedir.

Katılmadım:

Kadın (...) yüzyıllar boyunca sadece “kraliçe, hükümdar eşi” anlamında kullanılan bir kelimedir. Türkçe avrat kelimesinin yerine geçmesi 18, bilemedin 17. yüzyıl olmalı. Hükümdar eşine “katık” gibisinden bir isim verilmiş olacağını hiç sanmam.

“Büyük Türkçe Sözlükte hatun sözcüğünün köken olarak Türkçe olduğu söyleniyor. Siz bu sözcüğün kökenini etimolojik olarak ikna edici bir biçimde açıkladınız. Acaba TDK’dan herhangi bir eleştiri aldınız mı ve siz bu sözcük hakkında onları uyardınız mı?” diye soran saf yürekli bir okuruma da hayret ettim:

TDK arayıp fikir bildirecek? Daha neler! Adamlar Devlet, hiç Devlet vatandaşla oturup tartışır mı? Nerede görülmüş? Türkçe diyorlarsa Türkçedir. En iyi ihtimalle yirmi yıl sonra çaktırmadan düzeltiverirler, sonra da “biz demiştik” derler.