Kelimebaz 118 - Hürriyet (Patreon)

3 Mart 2009

Hurr Arapça “köle statüsünde olmayan kişi” ve ayrıca “soylu, seçkin, asil”. Farsça âzâd sözcüğünün tam karşılığı. Azad da esasen “soyu sopu olan” demektir, asilzadedeki zade ile aynı kökten. Köle olmayan veya köleyken salınmış kişi için de bu kelime kullanılır. Sınıflı, hiyerarşik toplumlara özgü kavramlar bunlar.

Latince lîber aynı: 1) köle olmayan, azat, 2) evlat, ama özellikle meşru evlat, şecere sahibi kişi. Cermen dillerinde de, İngilizce free, Almanca frei, Holandaca vrij vb. en eski anlamları hem “bağ(ım)lı veya yükümlü olmayan, köle değil” hem de “soylu, asil”. Alman feodalitesinde asilzadeliğin ilk basamağı Freiherr olmak, soy sop sahibi beyefendi anlamında.

Hurriyyat Arapçada eskiden beri var, “köle olmama, yükümlülüğe tabi olmama hali” anlamında, daha çok hukuki bir statü. Latince libertasgerçi bir felsefi ideal olarak eski filozoflarda geçer. Ama bunun bütün topluma yaygınlaştırılacak bir siyasi ülkü olarak görülmesi, 18. yüzyılın ikinci yarısı Avrupa’sının eseridir. Osmanlı’da hürriyyet 1830’lardan itibaren bu yeni anlamda epey kullanılmış. (Tanpınar’ın edebiyat tarihinde bu konu vardı, şimdi lazım olunca kitabı ara da bul!) Esas Namık Kemal’in Paris’te çıkardığı Hürriyetgazetesiyledir ki majör bir siyasi kavrama dönüşmüş.

Türkçe özgür, 1930’larda ‘sofra’da icat edilen kelimelerdendir. OrtaasyaAsya Türkçesinde “yiğit, soylu, güçlü” anlamına gelen gür’den sanırım “özü güçlü” gibi bir çağrışım yapmışlar. Gür’ün hür’e benzemesi de ekstra bonus olmuş.[1]

[1]Nezih Aytaçlar beni bana şikayet etmiş:

“İçki masası başında” üretilmiş kelimeler üzerine yazdıklarınız moral bozucu. Tamam, meramımızı anlatıyorsa hiçbir kelimeye karşı tutucu yaklaşmayalım, dil polisi olmayalım. Ama özgürsözcüğünün böyle uydurulduğunu bildiğimde sözcüğü her kullanışımda bunu uyduranların yukarıdan beni seyredip kıs kıs güldükleri vehmine kapılıyorum. Aynı şekilde tüm +sel/+sal ekli kelimeleri lugatımdam atmam mümkün değil (zaten siz de böyle birşey önermiyorsunuz), ama kullanırken huzursuz olmaya başlıyorum. Ruhsal durumum bozuluyor yani.