Kelimebaz 104 - Ceket (Patreon)

14 Şubat 2009

Arapçası Yakub olan hazretin Tevrat’taki orijinali Yaˁqôb, İshak’ın oğlu, İbranice עקבkökünden “ardından gelen, sonraki”. İkiz kardeşinden az sonra doğduğu için bu adı almış. Arapça taˁqîb, müteˁâqib, ˁâqibet ve akabinde’den bildiğimiz ˁaqb (iz, topuk) ile akraba bir sözcük. Takip = izlemek. Akıbet = izleyen şey, art.

Latinceye Iacobus olarak uyarlamışlar. Fransızcada sesliden önce gelen /y/ sesi jandarmanın /j/sine dönüştüğü için ve ayrıca vurgusuz hece düştüğü için, Jacques (/jak/) halini almış. İngilizcesi, Fransızcadan uyarlama Jack (/cäk/). Yorkshire (Kuzey İngiltere) diyalektinde Jock olur.

Ortaçağ’ın sonlarına doğru Batı Avrupa’da jacque/jack/jocken yaygın köylü erkek adı. Dolayısıyla hem Fransızcada hem İngilizcede “köylü, kıro, andavallı” anlamını yapıştırıvermişler. Bizdeki Memiş yahut İbiş gibi bir şey, ama tam değil, çünkü bayağı aşağılayıcı bir tınısı var. Fransızca 14. yüzyılda jacquerie = köylü isyanı, jaquette = köylü mintanı.[1] İngilizce jack 16. yüzyılda “çiftlik hayvanlarının erkeği”, 17. yüzyılda “herif, uşak, seyis, gemide tayfa”. Jockey esasen “herifçik” demek ama sanırım özellikle kuzeyden gelen ağır taşralı bir tip kastedilmiş. Atlara bakan uşağa bu ad verilmiş.

Türkçede jaket adı verilen gavur giysisinin adını en erken Ahmet Mithat’ın 1877 tarihli bir romanında buldum. /j/ sesi Türkçede zor olduğundan kısa sürede ceket’e dönüşmüş. Genel kuraldır, yaygın dolaşıma giren kelimeler yerel dilin ses alışkanlıklarına uyar, buna karşılık jaketatay(jaquette à taille) gibi elit dilinde kalanlar orijinal seslerini daha çok korurlar. Jokey de “at yarışlarında binici” anlamında 1900’lerde geçiyor. Osmanlı Jokey Kulübü 1906’da mı ne kurulmuş.

Üff, daha jakoben’i anlatacaktım çok uzadı.

[1] (2019 notu) Muteber Batılı kaynakların çoğunda ceket kelimesi böyle açıklanır. Littré ve Larousse öyle, OED aynı görüşü tereddütle aktarmış. Bence zahıf ihtimal. Arapça ṣaqq (ceket) sözcüğünden gelmesi daha makul görünüyor.