Kelimebaz 97 - Muhtar (Patreon)

6 Şubat 2009

Şaşırtıcı ama köylerdeki ihtiyar heyetinin o bildiğiniz ihtiyarla alakası yok, zaten kanunen de ihtiyar heyetine girmek için 25 yaşını doldurmuş olmak yetiyor. Osmanlıca ihtiyar etmek (daha doğrusu hırıltılı x sesiyle ıxtiyâr etmek) “seçmek, tercih etmek” demek. Zaruretsiz cihanda kimse gurbet ihtiyar etmez demiş Şinasi,[1]yani mecbur kalmadıkça kimse gurbeti seçmez. İhtiyar heyeti = “seçim kurulu”. İlk kez II. Mahmut zamanında, 1820’lerde, Osmanlı modernleşmesinin ilk yerel demokrasi denemesi olarak teşkil edilmiş. Günümüzde işlevini yitirmiş bir tür kurumsal fosil.

İhtiyar heyetinin seçtiği kişi tabiatiyle muhtar, yani “seçilmiş.” Arapça gramerde ixtiyâr, ifti’âl vezninde masdar, muxtâr ise aynı veznin mef’ulü, yani edilgen ortay, eyleme maruz kalan şey. Eski devirde muhtarı ihtiyar heyeti seçermiş. Şimdi artık öyle değil, ama adı kalmış. Yalnız bizde değil, Suriye’de, Irak’ta, Lübnan’da filan muhtarlık kurumu bir Osmanlı kalıntısı olarak devam ediyor.

Muhtar aynı zamanda fail (etken ortay) anlamında da kullanılıyor, neden ve nasıl, tam anlamış değilim.[2] Sovyetler Birliği’nde eskiden muhtar cumhuriyetler vardı, şimdiki adı özerk, Frenkçesi otonom. TDK’cıların aklına gelse seçken yahut seçergen ve hatta seçemen diyebilirlerdi.

[1]Yusuf Ziya Aytürk düzeltti:

Vatan mel’uf olanlar bi sebeb terki diyar eylemez. / Zaruretsiz cihanda kimse gurbet ihtiyar eylemez beyti aslen gazeteci ve oyun yazarı olan Şinasi’ye değil, gerçekten büyük bir şair olan Ziya Paşa’ya aittir.

[2]Altı-yedi okurum yazıp muhtar’ın hem fail hem mef’ul oluşu hususunda beni aydınlattılar. Dr. Z. Açıkgöz’ün açıklaması:

Muhtarın hem fail hem meful oluşu, Arapçada üstünlü ye’nin elife dönüştürülmesi; esrenin de ye’ye “ağır” geldiği için üstüne dönüştürülmesi kaidesinden kaynaklanıyor (ya üzere kesre sakil; kesreyi fethaya kalbeyledik!). Aslında fail şekli “muhteyir”, meful şekli “muhteyer”. Yanlış bilmiyorsam i’tiyaddan mu’tâd, ihtiyac’dan muhtâc, imtiyaz’dan mümtâz vb. de aynı tayfadan kelimeler.