Kelimebaz 75 - Egzost (Patreon)

14 Ocak 2009

Adaşım olan bir okurum yazmış, “egzoz’un ya da egzozt’un veya eksoz’un hatta eksozt’un hatta hatta ekzos ve ekzost’un ve egzos’un ve egzost’un egsoz’un bir de egsozt’un” doğrusunu sormuş. Bana bir kelime öğretene kırk yıl köle olmaya herhalde vaktim kalmamıştır ama gene de kendisine teşekkür ediyorum. Exhaust hem İngilizce hem Fransızcada var olan kelimedir sanıyordum, bu vesileyle baktım, meğer Fransızcada yokmuş öyle şey. Özbeöz İngilizceymiş. Dolayısıyla Türkçesi kesinlikle egzost olmalı. (Fransızca olsa belki sondaki t’yi düşürmenin bir gerekçesi olabilirdi.) Türk Dil Kurumu egzozbiçimini uygun görmüş, herhalde gazoz’la kafiye olsun diye. “Egzantrik” deyip geçiyoruz.

Latinceden aparılmış bir kelime. Latince haurire, geçmiş zaman kökü haust- “boşaltmak, tüketmek, dökmek”. Ex de dışa doğru hareket bildiren bir edat, tıpkı İngilizce out gibi. To exhaust İngilizcede daha çok yormak, tüketmek anlamında kullanılan bir fiil. I’m exhausted = bittim tükendim. Arabanın zosturuk aletine 1900 yılı dolayında bu adı vermişler. Daha doğrusu exhaust pipe demişler de, pipe kısmı sonradan yutulmuş. Almancası çok daha güzel: Auspuff!

Ex- öntakılı ithal kelimelerin imlası Türkçede öteden beri problemlidir. TDK’ya göre doğru imla egzotik ve egzogami, ama ekzotermik, ve fakat eksantrik! Bana soran olsa ben sesliden önce egz-, sessizden önce eks- der geçerdim. Ama bir, bana soran yok, iki, ekselans’ı nereye koyacağımı ben de bilmiyorum.[1]

[1]Saçmalamışım tabii. Fransızca kural gayet net. Ex- öneki seslilerden önce /eks/ okunur. C harfinden önce gene /eks/ okunur (excellent, excentrique, exciter, excessif vb.). Diğer hallerde /egz/ okunur. TDK’dan verdiğim örneklerde eksotermik yanlış, egzotermik olmalı. Diğerleri doğru.