Kelimebaz 56 - Yelda (Patreon)

25 Aralık 2008

Farsça şeb-i yeldâ “en uzun gece”, 25 Aralık gecesine verilen ad. Şairin dediği gibi, Şebi yeldâyı gammrâ seherî peydâ nîst, “Der­dimin uzun gecesine bir seher görünmüyor”.

Neymiş acaba diye bakınca hayret edecek şeyler öğreniyorsun. Meğer 25 Aralık eski İran tanrılarından Mithra = Mihr’in, yani Güneş’in doğum günüymüş. O zamanki hesaba göre yılın en uzun gecesi olduğundan, iyimser bir bakış açısıyla, günün uza­maya başladığı, dolayısıyla güneşin yeryüzüne döndüğü gece diye yorumlamışlar. Hani Nazlı Ilıcak bir seferinde “gecenin en karanlık saati şafağın başladığı andır” gibi bir şey söylemiş, o yüzden hapse girmişti, aynı hesap.

Yeldâ üstelik Farsça değil Aramiceymiş, yani Ortadoğu’da İslam öncesi dönemin egemen dilinden. Arapçayla akraba bir Sami dili olan Aramicede YLD kökü Arapça WLD kökünün eşdeğeri; her ikisi de “doğmak” anlamını taşıyor. Arapçada bu kökten vali­de var (“doğuran kadın”, anne), veled var (çocuk), onun çoğulu olan evlâd var (çocuklar), mevlid var (“doğum”, özellikle Hz. Muhammed’in doğumuna dair ünlü şiir), mîlad var (o da “do­ğum”, ama özellikle İsa’nın doğumu). Aramice yeldâ da, bak şu işe, milat demekmiş. Biraz lugat bilen için söyleyeyim, Arapça veldet yahut vilâdet sözcüğünün bire bir karşılığı.

Hıristiyan dininde 25 Aralık’ın İsa’nın doğum günü sayılması hayli geç devirde, sanıyorum 4. yüzyılda çıkmış bir icattır. Göz göre göre Mithra dininin kutsal gününü alıp Hıristiyanlığa mal etmişler! Hemen belirtelim ki Ermenilerle Süryaniler bu icadı kabul etmezler,* İsa’nın Ürdün nehrinde vaftiz edildiği gün olan 6 Ocak’ı İsa’nın manevi anlamda doğum günü kabul ederler, Noel’i de o tarihte kutlarlar.

-------

* Süryanilerin Yaldô adını verdikleri Noel’i Ermenilerle beraber 6 Ocak’ta değil, Rumlar ve Avrupalılarla beraber 25 Aralık’ta kutladığı anlaşıldı. Bilmi­yormuşum.