Kelimebaz 53 - Pastırma (Patreon)

22 Aralık 2008

Basmak fiili Türkçede mevcut ve canlıyken bunun türevinin ses değişimine uğraması bilinen tüm dilbilim yasalarına aykırı dü­şer. Pasma yok, paskı yok, pasın yok, pastırma niye olsun? Üs­telik pastırma yapımında bastırma işlemi yer almaz; et çemene bulanır ve askıda kurutulur.

Pastırma sözcüğü 17. yüzyıldaki en erken örneklerde bugünkü anlamda değil, birkaç türlü bulamaç ve özellikle “yulaf bulama­cı” anlamında kullanılıyor. Bu durumda Rumca pasti (=bula­maç) sözcüğüyle ilişki kurmak kaçınılmaz görünüyor. Acaba pastırma etin değil de çemen adı verilen bulamacın adı mı? Ama o zaman da -ırma ekini açıklamakta aciz kalıyoruz. Rumcada buna benzer hiçbir şey yok.

Amerikancada pastrami diye bir et mamulü var, bizim pastır­maya yakın. Bu kelime Yidişçeden, yani Yahudi Almancasından geliyormuş. O da Romence pastramă’dan alınmış. Romence ke­lime Türkçeden aktarmadır herhalde, besbelli, deyip Romence sözlüklere göz atıyoruz. O da ne? Păstra Romence “tuzlayıp sak­lama, koruma” demekmiş, Latinceden gelirmiş.

Hadi bakalım, çık işin içinden!

Bu yazı üzerine pastırmanın etimolojisini, tarihini ve yapım tek­niğini açıklayan sayısız mail aldım. Sonunda 11 Ocak 2009’da teslim bayrağını çektim:

Bastırma’yı kabul ettim, tamam, pes. Bunca senedir inat ediyor­dum Türkçe olamaz diye (inadım da inattır, ha). Sağolasın Taraf okuru, iki şey öğrendim. Bir, Tataristan ve Kırım taraflarında basturma derlermiş, hatta Rusçaya oradan aynen geçmiş. İki, pastırma yaparken et ağır bir taş altına konurmuş ki suyu aksın, kurusun. Yeterli kanıt mı? Yeterli.

Peki, bunca yıldır şah mat hamlesi zannettiğim b>p meselesi ne olacak? O da basit. Evet bir dilin BİR LEHÇESİNDE basmak fiilinin bazı türevleri b- ile söylenirken bazıları p- olmaz, müm­kün değil. Ama başka lehçeden alıntı ihtimalini atlamışım. Atı­yorum, mesela Kayseri lehçesinde pasturma ise, bu pekala bir tarihte İstanbul lehçesine alınmış olabilir, ama aradaki anlam ilişkisinin kararmış olması şartıyla. Yani İstanbullu bu kelime­nin aslında bastırmak’tan geldiğini yaygın olarak bilse telaffuzu derhal düzeltir, bastırma der. Demediğine göre onlar da benim kadar cahilmiş, öyle anlaşılıyor.

En azından pazıları.