Kelimebaz 51 - Ortodoks (Patreon)

20 Aralık 2008

Kılık değiştirerek kozadan çıkan böcekler gibi geleneksel Türk faşizminin has numunesine dönüşen başbakan hazretleri,* “Ak­damar Adası’ndaki Ermeni-Ortodoks kilisesini tamir ettik” buyurmuş. Biri keşki söylese, Akdamar diye bir yer yok, Erme­ni-Ortodoks diye bir şey de yok.

Adanın adı bin ikiyüz yıldan beri Ağtamar yahut gırtlak sesiyle Aghtamar. Tamar adlı bir kız varmış da, sevgilisi “Ahh! Tamar” demiş de, bunlar işin masal kısmı. Muhtemelen Ermenice bile değil, Arapça bir söz. 8. yüzyılda Ermenilerin önde gelen kısmı çatır çatır Arapça ve Farsça bilir, bunları ulus­lararası siyaset ve kültür dili olarak kullanırdı, daha düne kadar nasıl Türkçe bilirler idiyse öyle. Adanın esas eski Ermenice ismi Rştunik Adası’dır.

Ortodoks’a gelince, genel anlamı “doğru öğreti sahibi”. Ortho “doğru”, dóksa “doktrin, öğreti, töre”. Aşağı yukarı “sünnî” gibi bir şey. Bu anlamda ortodoks olmadığını iddia eden din veya mezhep yoktur. Ortodoks bir de, ayrıca, Rum kilisesinin kendi­ne yakıştırdığı sıfat. Ermeniler ta 451 yılından beri bu iddiayla kıyasıya mücadele etmişler. Ermeni kilisesinin adı Ermeni Ki­lisesi’dir, Ermeni Kadim Kilisesi de olur, “havarilere dayanan” anlamında Ermeni Apostolik Kilisesi de olur, Frenklerin verdiği ismi kullanmak gerekirse hadi diyelim “Gregoryen” de olur. Ama Ermeni Ortodoks diye bir şey yoktur. Ortodoks olan Ermenilere Ermeni değil Rum denir. Ha o da yok mu, var. Bilecik’in Lefke kazasında Ermenice konuşan Ortodokslar varmış. Mübadelede “Rum” diye Yunanistan’a sürülmüşler.**

Tabii maksat başka. Kiliseyi “Ermenilere” mal etmekten kaç­mak için, aklınca mezhep adına sığınıyor. Hani olur a Fahrettin  Kirzioğlugiller yahut Halacoğlular itiraz ederler, kiliseyi aslında Oğuz veya Kıpçak Türkleri yapmıştır da, “sadece” mezhepleri öyledir, yanlışlıkla.

“Korkaklık” iyimser yorum olur. Aslına rücu etti demek daha doğru, öyle görünüyor.

-----------------------

* Bugün için ifadat-ı adiyeden sayılan bu görüş o tarihte henüz şaşırtıcı bir düşünce idi. A. Altunel benzer bir duyguya kapılmış:

Sevan, sağol çok sağol. Beni kendi memleketimden kovan başbakan hazretleri­ni tanımladığın için. Yüreğime su serptin.

35. “Ortodoks” meselesinde kafası karışan çok sayıdaki okurdan birine aşağı­daki açıklamayı gönderdim.

1) Hemen hemen bütün din ve mezhep isimleri polemik içerir. Katolik (“ev­rensel”), Ortodoks (“doğru yolda olan”), Apostolik (“havariden el alan”), Sünni (“doğru geleneğe sahip”), Evangelical (“İncil’e dayanan”), Mahayana (“Büyük Yol”)... İçeriği çok ciddiye alırsan hiçbirini kullanmaman gerekir.

2) Eğer self-designation esas alınacaksa Ermeni kilisesinin adı Apostolik’tir (Ermenicesi Arakelagan). 1500 seneden beri kullanılan ad budur. Tabii ki kılı kırk yararsan bu da saçmadır, Tateos ve Partoğomeos havariler hikayesi muhtemelen masal­dır, kilise ta 4. yüzyılda doğmuş, hem havarilere dayandığını iddia eden başka kiliseler de var. Ama önemli olan bu değil, kendilerine verdikleri ad.

3) Batı’da ve Doğu’da 1500 seneden beri kullanılan genel tabir “Ermeni Kilise­si”dir. Osmanlı Devleti’nde hukuken geçerli olan ve halk arasında kullanılan isim de budur. Bence en doğrusu da budur. İç polemiklere bulaşmadan objek­tif, tarihi bir ad gerekirse bunu kullanmak en doğrusudur. Katolik Ermeniler­den filan ayırmak gerekirse “Ermeni Kadim Kilisesi” denebilir.

4) Gregoryen tabiri Batılıların icat ettiği bir isimdir, sanırım biraz da aşağılayı­cıdır. Müslümanlara “Muhammedist” demek gibi bir şey. Lusavorçagan bunun Ermenilerce benimsenmiş tercümesidir. Benim sevmediğim isimler ama kulla­nılmaması için bir neden yok.

5) Teolojiyi vurgulamak istersen kullanılacak teknik tabir “Non-Chalcedoni­an” olmalı. Süryaniler ve Mısırlılarla ortak zemini vurguluyor, “Monofizit” gibi tartışmalı bir alana da girmiyor. Ama bu teknik bir terimdir ve teolojik fark bir mezhebi tanımlayan faktörler arasında bence önemsiz bir unsur sayılır.

6) Doğu Hıristiyanlarına topyekün “Ortodoks” adını vermek, Batılıların icat ettiği ve büyük ölçüde cehalete dayanan bir tasniftir. Daha eskiden “Şark Hı­ristiyanlığı” ve “Garp Hıristiyanlığı” diye ikiye ayrılırdı, eh Batı’nın başkenti Roma, Doğu’nun başkenti Konstantinopl deyip topyekün bir “Ortodoksluk” çıkardılar. “Doğu Ortodoksluğu” teriminin de anlamsız olduğunu düşünüyo­rum çünkü Ortodoksluk zaten Doğu kiliselerine verilen genel ad. Sonra mese­la Suriye’de esas Suriye Ortodoksları var, Rumlara bağlı. O zaman Süryanilere ne diyeceksin? Suriye Doğu Ortodoksları mı?