Kelimebaz 46 - Paşa (Patreon)

14 Aralık 2008

Paşa sözcüğünün etimolojisi 100 seneden beri çok tartışılmış bir konu. Eskiden padişah sözcüğünden kısaltma yoluyla türediği görüşü popülerdi. Ancak bu görüşün bilimsel temeli çok güçlü değil. Baş ağa > başa > paşa görüşü de sanırım oldukça afaki bir spekülas­yon sayılabilir.

13. yüzyılın son yıllarında aniden ortaya çıkmış Türkçe bir saygı deyimi. Türkiye Türkçesi dışında örneği ve paraleli yok. Öncele­ri bey sülalesine mensup kişiler için kullanılmış, bir tür “prens” gibi; Orhan Gazi’nin kardeşi Süleyman Paşa böyle. 13. yüzyıl Türkiye Türkçesine ait elimizde hemen hemen hiç metin bulun­madığından, türeyiş serüvenini izlemek imkansız gibi görünü­yor. “Bilmiyoruz” demek daha sağlıklı.

Farsça pâdişâh< Orta Farsça pâti-şâh< Eski Farsça pâti-xşayatha, etimolojisi gayet açık olan bir deyim. Eski Farsça pâti (= Er­menice bed) “güçlü, muktedir, egemen” demek. Latince potis, potens, posse, possibilis vb. ile aynı Hintavrupa kökünden gelen bir sözcük, İngilizcede bir sürü türevi mevcut, possible, potential vs…. Yunanca dêspotês (malikane sahibi, derebeyi) tabirindeki potês de oradan geliyor.

22 Aralık 2008’de bu yazıya bir hamiş yazdım:

Geçen hafta yazdığım paşa yazısına çok esaslı cevaplar geldi. Sözcüğün “erkek evlat, özellikle hükümdar veya soylu kişi evladı, prens” anlamına gelen Türkçe beşe’den evrildiğine yüzde doksanbeş ikna edildim. Dr. Hikmet Kıvılcımlı’nın bu konuda epey yazdığı varmış, bak nereden nereye! Türkçe beşe ile Farsça beççe (yavru, oğlan çocuğu) arasındaki ilişkiyi daha çözemedim ama.

Yusuf Civelekoğlu şaşmış:

Hindi dilinde baçça = erkek oğlan, ganda baçça = (sevgiyle) “pis çocuk!”. Bin yıl düşünsem “paşa”yla alakası aklıma gelmezdi.