Kelimebaz 40 - Angut (Patreon)

8 Aralık 2008

Angut kuşu veya diğer adıyla kızıl ördek, sarsak ve uyuşuk bir kuşmuş. Özellikle kolay avlanmasıyla ünlü. Angut Ortaasya Türkçesinde bir kuş adı olarak 11. yüzyıldan beri kaydedilmiş. En erken 1882 tarihli Lugat-i Garibe isimli argo sözlüğünde “ap­tal kişi” anlamıyla boy gösteriyor.* Nihai kökenini bilmiyorum. Eski Türkçe kuş ve hayvan isimlerinin hemen hepsi gibi prob­lemli. Farsça olan Anka kuşuyla alakası olabilir mi? Hiç zannet­mem.

Enayi Arapçadan uydurulmuş Türkçe bir kelime. Enâ ben, enâ’î de “benci” ya da bencil. Kamus-ı Türki’de “kendini bir şey sa­nan mağrur ve cahil kimse” diye geçiyor. Buradan son yüz yıl içinde bugünkü anlamına evrilmiş. İlginçtir, Frenkçe idiot da buna benzer yapıda. Eski Yunanca ídios “kendi”, idiótês “ken­dicil”. Eski Yunan’da, herhangi bir kamu görevi üstlenmeyen sade vatandaş için kullanılmış. Daha sonraki devirlerde herhalde “saf, sade” anlamından giderek “aptal, gerizekalı, ahmak, angut, moron, bön, budala, dıngıl, zeka özürlü, kaz kafalı” anlamını kazanmış.

Osmanlıca behimiyet diye enfes bir kelime var, bir kişinin ha­kikaten iflah olmaz derecede aptal olduğunu vurgulamak için bazen kızgınken kullanıyorum. Neymiş diye baktım, meğer Arapça behîme “büyükbaş hayvan, özellikle öküz veya manda”, behîmiyyet de “öküzlük”.

İbranice behîma “manda, davar”, behîmoth “Nil mandası, yani su aygırı” diye geçiyor. Kutsal kitapta pek berbat bir yaratık adı olarak anılmış. Oradan behemoth diye İngilizceye geçmiş. Aşırı büyük ve hantal bir efsane yaratığı anlamında hâlâ kullanılıyor. Nereden, nereye.

-----
* Paris’ten yazan Taraf okuru Ohannik Hagopcan, Ermenice angud (“çekir­deksiz”) sözcüğünün “beyinsiz, akılsız” anlamında da kullanılabildiğine deği­nerek argodaki angut’un bununla ilgili olduğunu savundu. Yaygın bir görüştür ama doğru olduğunu sanmıyorum.