Ruhiyat (Patreon)

23 Eylül 2009

Yunanca psykhé = nefes. Taklide dayalı bir kelime olması muhtemel, pss sesi onu anımsatıyor. Lakin en başından beri Yunanlılar bu kelimeyi canlı varlıkları canlı kılan o esrarengiz “şey”i tarif etmek için de kullanmışlar. İnsan veya hayvan fark etmez, gözünün içine baktığın anda gayet net olarak algılarsın, ama tanımlamaya kalksan kafayı yersin, işte o şey: benlik duygusu.

İbranice eşdeğer sözcük nepheş, hem nefes hem o benlik şeyinin adı. Oysa Arapçada iki kavram ayrışmış, nefes ayrı, nefs ayrı. İkisi aynı fiil kökünden, eşdeğer yapıda iki masdar. Ama biri soluduğun hava, diğeri o solukta tezahür eden benlik hissi.

Yahudi öğretisinde nepheş ile rauh ayrı şeyler. İkincisine daha tanrısal, daha mistik bir anlam yüklemişler; ölünce nepheş gider rauh kalır diye düşünmüşler. Oysa bu kelime de sonuçta esmek ve solumak anlamına gelen kökten geliyor. Tevrat’ın Yaratılış Kitabınının ikinci mısraında müthiş bir imge vardır, orada bu anlam belli: “Yer yoktu ve deniz karanlıkla kaplıydı. Ve ruh-ı ilahi (rauh elohîm) suların yüzünde esmedeydi.” Arapça rûh da aynı şekilde, esasen nefes ve hava akımı demek. Ayrıca sanırım koklamak anlamı da var. Rayiha (koku) ve reyhan (güzel kokan) aynı köktendir. Ayrıca nane ruhu, tuz ruhu vesaire var, hep kokuyla alakalı şeyler.

Aynı ikilik, Hıristiyanlık sonrası dönemde aynen Latinceye de aktarılmış. Hayvanda ve insanda ortak olan şey anima, aslında yel ya da nefes anlamına gelen bir kökten. Anemometre (rüzgârölçer) ve anemon (rüzgâr gülü) ile akraba bir kelime. Animalis “nefes alan yaratık” anlamında. Spiritus daha dinî-spiritüel bir anlam yüklenmiş. Öldüğünde spirit’in cennete yahut cehenneme gidiyor rivayete göre. Ama nihayetinde bu kelime de “nefes almak” anlamına gelen spirare fiilinden bir türev. Bilirsiniz, a-spiratör var “üfleme cihazı”, artificial re-spiration var “suni solunum”, ex-spire var “son nefesini vermek”. Expiry date = kredi kartının ruhunu teslim ettiği tarih.

İngilizce soul (nefs) ile spirit (ruh) arasında galiba benzer bir ayrım var. Ama mesela “spirituality of the soul ne demektir, açıkla” deseniz vallahi bilemem, hava ile civa demek der kaçarım.