Salak (Patreon)

31 Temmuz 2009

Dilimizde aşağı yukarı aynı anlama gelen bir salak var, bir de saloz var. İkincisi son yıllarda biraz demode olsa da halk ağızlarında yaygın kelime, 19. yüzyıldan itibaren edebi dilde de kaydedilmiş. Geçenlerde biri mektup yazmış, üstünü başını yırtanlara halk türkülerinde salozane derlermiş, Malatya’da hepten uçuk adama salozli derlerdi diyor. Kaynak belirtmemiş ama doğrudur herhalde.

Saloz’un aslı belli. Bizans Rumcasında (ve modern Rumcada) son hecesi vurgulu salós = deli. Özellikle ahalinin biraz korkup veli saydığı bağrı yanık derviş-deli, Anadolu coğrafyasında tanıdık bir tip. Du Cange sözlüğü 5. yüzyıldan itibaren bir sürü örnek vermiş, çoğunda “İsa’nın delisi”, tanrı aşkına berduş olmuş zahit ve derviş bağlamında geçiyor. Kökeni net: Eski Yunanca sáleuô fiili “oynamak, sağa sola sallanmak, (gemi) yalpalamak” demek. Daha sonra “kafayı oynatmak” manasını da üstlenmiş.

Türkçe salakkelimesine en erken Meninski’nin sözlüğünde rastladım, sene 1680. Karşılığına tek kelimeyle “priapus” yazmış, yani cinsel organını teşhir eden adam, berduş-delilerin sıkça yaptığı işlerdendir, malum. Şimdi bu kelime Türkçe salmak veya sallamak fiillerinin birinden gelebilir mi? Yoksa abdal sözcüğünün Rumcası olan saloz’la mı alakalıdır? Karar vermek zor!

19. yüzyılda Lisan-ı Osmani ile Kamus-ı Türki, salak = zincire bağlı demir toplardan oluşan savaş aleti demişler. Başka tanım yok, belki “ayıp” bulup susmuşlardır. İki anlam arasında bir mantık bağı kurabiliriz tabii ki (silah, top, sallanmak vb.), ayrıca ikisi de sallamak fiiline işaret ediyor. Ama tüm kaynaklarda tek l ile yazmışlar, şedde kullanmamışlar. Yani sözcük sallak değil salak, bunu nasıl açıklayacağız?

Öte yandan, bakın Kırgızcada da salak varmış, “tembel, pasaklı, perişan kıyafetli”, Yudahin’in Rusça sözlüğünden Türkçeye çeviren Battal Taymas’a göre. Eğer çeviride bir arıza yoksa bu kuvvetli kanıttır, salak’ın Rumca saloz’la alakası olamayacağını gösterir. Neden? Çünkü Türkiye Türkçesinde Rumca alıntı olur ama Kırgızcada olamaz, mantıklı değil.