Volkan (Patreon)

15 Temmuz 2009

Volkan! Nasıl tosun gibi bir Öztürkçe ad, değil mi? Alpaslan. Kutkan. Tarkan. Özkan. Volkan. Yok değil! Volkan Fransızca. İngilizcesi de volcano’dur malum, yanardağ demek. Galiba Türkçede yaygın kullanılan tek gâvurca erkek adı.

Düşünün ki Türk coğrafyasında volkan yok, Baykal Gölünden Adriyatiğe kadar aktif yanardağ görülmüyor. Türkler bu doğa hadisesiyle pek yakın devirde tanışmışlar. 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başı, posta vapuruyla Evropa’ya giderken görülen Etna ve Vezüv, çağın klasik figürlerindendir. Türkçe bir metinde volkan sözcüğüne en erken 1860’larda rastlamışım, ama kaynak notum kayıp, bulamadım. Sözlüklere ilk 1924’te girmiş, “tepesindeki delikten ateş çıkaran dağ” demişler. 1920’lerde bir de bürkân diye Türkçe karşılık denemişler, ama bunu nereden bulduklarına dair en ufak bir fikrim yok.[1] Yanardağ sözcüğüne 1930’dan itibaren rastlanıyor. Dil Devrimi yıllarında volkan Öztürkçedir diye teşvik edilmiş. Cehalettendir herhalde, ya da birileri öyle emretmiş.

Nihai kaynak Latince Volcanus, eski Roma dininde ateş tanrısının adı. Adın nereden geldiği belirsiz, belki Etrüskçe. Bu tanrı, karanlık bir işlikte ocağı harlayan demirci olarak tasvir edilir. Güney İtalya’daki üç yanardağdan biri veya diğerinin dibinde atölyesi olduğu söylenir. Küçük bir ada üzerinde olan üçüncüsü Volcanius (“Volkan’ınki”) adıyla anılır – aradaki /i/ye dikkat. “Yanardağ” anlamı öbür Avrupa dillerine o adanın adından geçmiştir derler.

Lav da o coğrafyanın mahsulüdür, doğal olarak. Güney İtalya’nın Napoli lehçesinde lava = akıntı yahut sel. Napolilinin su dahil her çeşit akıntı için kullandığı kelime, yabancı dillere özellikle oradaki Vezüv dağının akıntısı diye girmiş. Mantıklı değil mi? Türkçeye Fransızca lave (/lav/) biçiminden geldiği için sonu kırpılmış. Yoksa direkt İtalyancadan alınsa herhalde *lava yahut *leve olurdu.[2]

[1]Klasik sözlüklerde yok. Modern Arapçaya bakmayı ihmal etmişim. Volkan Hatem hatırlatmış:

Bürkân’ın kökenini bilmiyorum demişsiniz. Anadili Arapça olan anneannemden duyduğumu hatırlıyorum. Doğru transkripsiyon nedir bilmiyorum ama hatırımda kalan fonetik hali “bırkîn” gibi bir şeydi.

Sonra da merak edip baktım. Arapça Wikipedia’da da öyle geçiyor: بركان

[2] (2019 notu) Türkçe lav’ın modern dönemde Batı dillerinden alındığı şüphesiz. Ama Napoli yerel dilindeki lava’nın nereden geldiği o kadar açık değil. Korkarım Arapça olması ihtimali çok yüksek.