Devinim (Patreon)

27 Haziran 2009

Arap asıllı hareket etmek fiiline ırkçı ideolojiye uygun bir karşılık bulmak gerektiğinde bakın neler önermişler 1934 yılında: bıcıramak, bıngıldamak, çaylamak, çemremek, çirenmek, çırpınmak, davranmak, deprenmek, ırgalanmak, ırganmak, ipinmek, kırmaşmak, kıybıktanmak, kıymındamak, kozgalamak, oynamak, sökünmek, talbınmak, tavranmak, terpenmek, yeltemek, yorımak...Bkz. TDTC Tarama Dergisi, cilt 1, s. 282. Hayrettir ki devinmek henüz yok. Bu fiil yanılmıyorsam ilk 1945 tarihli TDK sözlüğünde arz-ı endam ediyor. Ondan önce de 1944 basımı Derleme Dergisinde kayda geçmiş, Isparta ve Karaman’dan Ordu’ya uzanan bir alanda “kımıldamak” veya “kıvranmak, tepinmek” veya “çabalamak, didinmek” anlamına gelen bir yerel deyim olarak. Türevlerine ve benzerlerine baktığınız zaman esas anlamının “kaşınmak” olduğu anlaşılıyor. Özellikle hayvanın bir şeyden rahatsız olup durduğu yerde didinmesi gibi bir şey. Kaynağı belirsiz bir fiil, diğer Türk dil ve lehçelerinde karşılığı yok. Anadolu bozkırında bir tarihte türeyivermiş belli ki.

Bakın şimdi ne diyeceğim, dikkatle izleyin.

Bir kere yapılan işin absürt olduğu ortadadır. İşin içinde cehalet var, ırkçılık var, bağnazlık var. Daha önemlisi tehdit var, tecavüz var. “İstersem atımı senatör seçtiririm” diyen Caligula gibi, bir meydan okuma var. “Sıkıysa kabul etme” diyor, “okuldan üniversiteden attırırım, gerici vatan haini ilan ederim, hayat boyu sürüm sürüm sürünürsün!”

Bu tamam. Ama bakın dil ne yapmış. Hareket sözcüğünün eşanlamlısıdır, onun yerine bu kullanılacak diye dayatılan devinim’i almış. Usul usul anlamını kaydırmış, dilde eksik olan bir nüansın ifadesini ona yüklemiş. BUGÜNKÜ Türkçede hareket daha çok A noktasından B noktasına gitme eylemi demek. Devinim ise, rotadan ve hedeften bağımsız olarak, kıpraşma hali. Biri movement, biri motion. Misal, Kadın Hakları Hareketi olur, ama Devinimi olmaz, “motoru ne boşa çalıştırıyorsun?” derler. Sekizde hareket ediyoruz olur, ama deviniyoruz olmaz, “devinmen bittiyse gidelim” derler. Toplumdaki dinamizmi anlatan bir postmodern filmin adı Devinim olur, ama Hareket olmaz, çünkü hareket olsa topluca bir yerlere gitme anlaşılır.

Bu ayrım güzel bir ayrım, kabul edelim, Türkçede bunu karşılayan başka şey de yok. Eskiden, yani 1860’larla 1920’ler arasında böyle bir kavram lazım olsa mutlaka *inhirak yahut *teharrük gibi bir şey bulurlardı Arapçadan, ya da bulamasalar yaratırlardı. Onun da bir sakıncası olmazdı, yanlış anlamayın (intihar yahut teşekkür diyorsunuz, var mı bir kötülüğü?). Ama devinimin de yok.