Xırxayax (Patreon)

24 Haziran 2009

Türkçede xırıltılı /x/ sesi var mı? Var tabii, olmaz olur mu? Türkçe dedim, “Modern Standart Türkçe” ya da İstanbul Türkçesi demedim. Konyalı birine sorun bakalım, xırxayax nasıl şeymiş. Konyalıların konuştuğu dil Türkçe değil mi?

O sesin teknik adı ötümsüz artdamak sızıcısıdır, yani bildiğimiz unvoiced velar fricative. Ötümsüz demek sert demek. Artdamak demek dili arkadaki yumuşak damağa değdireceksin demek. Sızıcı demek tam kapanmayacak, hava kaçıracak demek. Ötümsüz artdamak patlayıcısı (unvoiced velar plosive) olan kalın k sesi Türkçenin bazı lehçelerinde hava kaçırıp x olur, genel kuraldır. Azericede de mesela çox, yox, çıxış etmek, baxmayaraq vs. diyorlar. Demekle kalmayıp öyle yazıyorlar.

İstanbul lehçesinde bu özellik herhangi bir tarihte var mıydı? Bilmiyorum. Ama daha önce de yazdım, Arapça ve Farsça sözcüklerde geçen خ harfi İstanbul’da 18. yüzyıl başlarına dek /x/ telaffuz edilirdi. Xaber, xaste, xoce, şaxıs, xınzir, xasret, ıxtiyar vs. Sonra birden bu ses kalktı, /h/ diye söylenmesi kibarlığın gereği sayıldı, /x/ sesini telaffuz edenler hırt kategorisine geçti. Neden? Nedeni yok, moda!

Eski Ortaasya Türkçesinde de x vardır ama marjinaldir. Sadece iki ortamda karşımıza çıkar. Bir, /kt/, /ks/ ve /kş/ çift sessizleri her zaman /xt/ /xs/ ve /xş/ olur, axtarmak, axsamak, oxşamak gibi. İki, xağan(hükümdar), xatın (kraliçe), tarxan (üst düzey yönetici) gibi birkaç soyluluk unvanında /x/ sesi bağımsız olarak bulunur. Bunlardan xatın yabancı dilden alıntıdır, diğerlerinin de yabancı kökenli olmasına kesin gözüyle bakılabilir. “Yabancı” ses sonraki evriminde ikili gelişme göstermiştir. Bir yandan /h/ ile han/hakan, hatun ve tarhan, diğer yandan /k/ ile kağan, kadın ve tarkan biçimleri vardır. Sebebi ayrı lehçe midir, yoksa yazı dili – halk dili gibi bir sınıf ve statü farkı mı var, ondan tam emin değilim.