Zaza III (Patreon)

1 Haziran 2009

Gene yanılmışım galiba. Zazacada eril-dişil ayrımı vardır, Kürtçede yani Kurmanci dilinde yoktur dedim ya? Meğer varmış![1]Birkaç günlüğüne memleket dışındaydım, İsviçre dağlarının araba gitmez bir mezrasında biraz kafa dinleyelim dedik, vallahi burnumdan geldi. Memleket nüfusunun abartısız yarısı bana Kürtçe öğretmeye soyundu, mail çokluğundan bilgisayarımın hard diski doldu kilitlendi; derlesem Kürtçe grameri üstüne kitap olur. Arada bu yazıları yazmaktaki menfur “amacımı” şıp diye anlayanlar mı istersiniz, soyumu sülalemi analiz edenler mi...

Beşer onar kelime dışında Kürtçe de bilmiyorum, Zazaca da bilmiyorum. Cehalettir, kabul. Öğrensem iyi olur. Ama hayatta yeterince Kürt ve Zaza tanıdım. Milli meseleler hakkında – lehte ve aleyhte – kuvvetli görüşleri olanlarla da yarenlik ettim. Mecburen paylaştığımız dar mekânlarda vakit bolluğundan sabaha dek didiştiklerimiz oldu. Sorunca öğreniyor insan bir şeyler; bilmediğini de bu çağda arayıp bulmak zor değil.

Söylediğim şey basittir. “Lehçe” ya da diyalekt dediğimiz şeyin bir klasik filolojide, bir modern dilbilimde geçen iki tanımını verdim. Her iki tanıma göre Zazaca ile (halk arasında “Kürtçe” diye bilinen) Kurmanci dilinin iki ayrı dil olduğunu söyledim. Ki bence tartışılmayacak bir gerçektir. Aradaki fark mesela İspanyolcayla İtalyanca arasındaki farktan daha fazladır. Türkçe ile Kırgızca veya Özbekçenin “lehçe” ve hatta “ağız” olduğunu söyleyen vatanist dilcilere alem bu devirde nasıl gülüyorsa, Zazaca ile Kurmanci’ye “lehçedir” diyene de öyle gülmek gerekir, en azından tutarlılık uğruna.

*

Tam bunları yazarken bakın neler öğrendim. İsveç’le Norveç’in en kuzeyinde hani ren geyikleriyle meşhur olan bir millet vardır, biz eskiden Lapon diye bilirdik, on beş yirmi seneden beri adları değişti Saami oldu, Avrupa Birliğine girdiler, kültürel hakları tanındı, televizyonları gazeteleri okulları filan oldu. Meğer son trendlere göre Saami dili diye bir dil yokmuş. Birbirinden farklı on tane ayrı dilmiş. En babası Kuzey Saami diliymiş. Ama Lule, İnari, Skolt, Kildin ve Güney Saami dilleri de yasal koruma altındaymış, ortalama beşer yüz nüfusa sahipmişler. Kemi, Ume, Akkala ve Ter dilleri ise, heyhat, ölmüşler.

Orası İsveç, can sıkıntısından icat çıkarıyorlar derseniz bilmem. Ama haberdir, aklınızın bir köşesinde dursun.

[1]Meğer yokmuş. Ya da kısmen varmış. Veya yokmuş ama var sanılırmış. Veya bir bakıma var bir bakıma yokmuş. Dil bilmemek kötü şey, bu tartışma da onu kanıtladı. Derhal Kürtçe ve Zazaca öğrenmeye karar verdim.

Serdar Demirtaş Kürtçede (Kurmancî’de yani) eril ve dişil olduğunu savunmuş:

Kürtçe de bir cisim ya erildir ya da dişildir (teybetiya mê û nêratiyê). Eğer eril ise tamlamalarda sonuna ê, hitaplarda o; dişil ise tamlamalarda a hitaplarda ise ê sesi gelir. Mesela Ahmetoğlu Mehmet Mehmedê Ahmed olur, hitap şekli de Memo’dur. Ama Kâzım kızı Meryem Meryema Kazim, hitap şekli Meryemê/Merê şeklinde olur.

Gul (dişi): gula sor, gulê
Kevir (eril): kevirê zexm, keviro.

Hevala wê hat (kızın kız arkadaşı geldi)
Hevala wî hat (erkeğin kız arkadaşı geldi)
Hevalê wê hat (kızın erkek arkadaşı geldi)
Hevalê wî hat (erkeğin erkek arkadaşı geldi)

Hasip Bingöl aksi görüşü dile getirmiş:

Zazacadaki söz konusu erillik-dişillik ile Kürtçe eril-dişil forma arasında o denli büyük bir fark var ki, bu meyanda kalkıp Kürtçe’de eril-dişil vardır diye iddiada bulunanlara gülmek gerekir. Bu bağlamda sizleri yanıltmışlar. Ben bu sizi yanıltan görüş sahipleriyle bir hayli tartıştığımı, ve dişil-erilden Kürtlerin kastettiği şey ile sizin yazınızda belirttiğiniz ve Zazacada mevcut eril-dişil hiç birbirine benzemiyor. Hatta aralarında fark vardır demek hataya sebep olur. Çünkü farkın olabilmesi için benzerliğin olabilmesi de gerekir. Alakası yok.

Kürtçe’deki eril-dişil form tıpkı İngilizcedeki (he, she) zamir ayrımı ile birtakım isimlerdeki müennes takıdır. Bundan başka da yoktur. Zazacada ise,

1- Zamirlerde müennes-müzekker ayrımı var.

2- Zazacada bütün nesneler eril-dişil forma göre yazılır, söylenir. Örneğin, DİŞİL: awe (su), kêyna (kız), pırnıke (burun), xale (teyze); ERİL: kalmı (hançer), nalçıx/tuêrzîn (balta), ber (kapı) vb.

3- Zazacada bütün fiillerin eril-dişil biçimi vardır ve bu dilin olmazsa olmazıdır. Yani fiil tek başına, önüne yahut arkasına hiçbir kelime almadan öznenin cinsiyetini belirtir. Bayana göre mi erkeğe göre mi çekimlendiği tespit edilebilir. DİŞİL: yena (geliyor), wena (yiyor), nusena (yazıyor), berda (götürmüş), eşta (atmış), erzena (atıyor); ERİL: yenu (geliyor), werdu (yemiş), nusenu (yazıyor), berdu (götürmüş), eştu (atmış), erzenu (atıyor) vb.

Görüldüğü gibi Zazacada bütün fiiler eril ve dişil özellikller göstermektedir. Kürtçede hiçbir fiilde eril-dişil form yoktur.