Kelimebaz 172 - Kolpa (Patreon)

7 Mayıs 2009

Argo kelimelerin kökünü bulmak en zor işlerden biridir ama bu sefer problem yok. İtalyanca colpo “darbe, vurgun”, Fransızca/İngilizce coup biçiminde tanıdığımız kelime: cuk oturuyor.

İstanbul argosunda kolpa vurmak = vurgun vurmak. Hüseyin Rahmi’de geçer, 1920’lerde, ama mesela 1880 tarihli argo sözlüklerinde yok. Demek ki o arada bir yerlerde türemiş olmalı. O devirde İstanbul argosuna giren kelimelerin ezici çoğunluğu Rumca, Ermenice, Yahudice, Arnavutça, Kürtçe, Çingenece gibi azınlık dillerindendir. Ayrıca epey sayıda İtalyanca sözcük de vardır; 1850’lerden sonra bir ara İstanbul’da sayıları çok artan Levanten zümresinin alt tabaka ile temas dili İtalyancaydı, sanırım oradan olmalı.

Her halükarda Türkçe kol + Farsça pâ (ayak) gibi bir bileşiği baştan silebiliriz, çünkü 1) o devirde Farsçadan İstanbul sokak diline kelime girmez, 2) İstanbul argosunda bu yapıda başka kelime yok, 3) pâ Türkçede herhangi bir çağda popüler dilde kullanılan bir kelime değil.

Apayrı bir kelime İtalyanca colpa “suç, günah”, Latince culpa’dan. Bu da bir ihtimal olabilir mi? Hayır olamaz. Bir kere anlam bağı yok. İkincisi, daha önemlisi, enteresan bir ses kuralı var ki ona aykırı.

Kural şöyle: İtalyanca eril isim eki olan –o, Türkçede (elit dilinden gelen bilimsel kelimeler hariç) daima /a/ olur. Misal: banco >banka, torno >torna, blocco >abluka, bordo >borda, numero >numara, caramello >karamela, lustro >lostra, corno >korna, falcietto >falçata, commando >kumandavs. vs.

Buna karşılık İtalyanca dişil –a eki Türkçede çoğu zaman /e/ olur VEYA a/e varyasyonu gösterir. Misal: cedola >çetele, canevaccia >kanaviçe, macchina >makine/makina, forchetta >firkete, biglia >bilye/bilya, lista >liste, scala >iskele, cordola >kurdele/kurdela, gazetta >gazete, ricetta >reçete vs.

Colpa Türkçeye girse herhalde *kölpe veya *kelpe gibi bir şey olurdu sanırım.