Kelimebaz 170 - Ekonomi (Patreon)

5 Mayıs 2009

İnternet adı verilen dev çöplükte eşinirken okurlarımdan biri şu bilgiyi bulmuş, doğru mudur diye bana sormuş: “Namus, ekonomos’tan geliyor. Eko-nomos, ev yasası, kadının yaptığı işler, ev işleri, kadına ait işler anlamına geliyor. Ekonomos, ekonomi, kadın işidir, üretime dayalıdır, ekonomist de bu işi yapandır, ekonomist kadındır.”

Kafa üstü ters perende atmak diye buna denir herhalde. Bak bir sözlüğe öğren, değil mi? Nómos, eski Yunanca, yasa, töre, örf ve âdet, her çeşit düzen, kural. Eski Türklerde töre, eski Moğollarda yasa, eski Araplarda ˁurf (örf) ne ise bu da Yunanlarda o. Merkezi bir kavram: antik metinlerde dakika başı karşınıza çıkar. Helenistik devirde Yunancadan Ortadoğu’nun ortak kültür dili olan Aramiceye bulaşmış. MÖ 3. yüzyıldan itibaren bu dilde nmws yazılıyor, nômôs veya nâmôs diye okunuyor. Arapçaya nâmûs diye gelmiş, yasa, töre, örf, onur ve şeref anlamında. Çift uzun seslinin varlığı, kelimenin Arapçaya yabancı asıllı olduğunun en sağlam delilidir, Öz Arapçada öyle şey olmaz.[1]

Oîkos ev, oikonómos evin düzeninden, idaresinden sorumlu kişi: evdüzen yani. Farsçası kethüda ya da kahya. Antik Çağ’da ev deyince aklınıza öyle çekirdek aile filan gelmesin, çoluk çocuk, damat, akraba, evlatlık, köle, hizmetçi, seyis, işçi, bazen yüzlerce kişiyi barındıran bir birimden söz ediyoruz, kahya da bunun girdisini çıktısını idare eden mühim kişi. Roma İmparatorluğu döneminde ordunun para ve levazım işlerini yürüten görevliye (Yunanca sözcüğün Latince imlasıyla) oeconomus adı verilmiş. Modern çağda Fransa ve İngiltere kralının hazine nazırı bu adla anılmış. 18. yüzyılda Adam Smith ve şürekası hazine yönetiminin “bilimsel” esaslarını keşfetme sevdasına düşünce, hazine yönetme ilmi de haliyle oeconomie/oeconomyadını almış. Baştaki o’nun düşmesi daha sonradır.

Türkçede ekonomi kelimesine en erken Basiretçi Ali Bey’in 1870 tarihli bir gazete makalesinde rastladım. Fransızcadan aynen almışlar. Hemen ardından, iktisat diye Arabo-Türkçe karşılığını üretmişler.

[1]Dikkatsizce ifade edimiş bir genelleme. Öz Arapçada çift uzun seslinin ortaya çıkabileceği istisnai haller de var. Misal, kökün ilk harfi vav veya ye ise, ilk hecede kesre içeren vezinler çift uzun sesliye yol açar, wezn’den mîzân, waqf’tan îqâf gibi. Ama bunlar enderdir. Örneklerin çoğu (tâvûs, kâbûs, yâkût...) bilinen herhangi bir vezne uymaz.