Kelimebaz 69 - Akıl (Patreon)

7 Ocak 2009

Arapça ˁaqil devenin kaçmaması için ayağına bağlanan bukağı, ˁaql bildiğimiz akıl.

Yani şimdi Arapça akıl devenin ayak bağından mı geliyor? Yok, hayır, Araplar o kadar saçma insanlar değil. Doğrusu iki kelime AYNI KÖKTEN türemiş, ikisinin de altında “dizginlemek, gem vurmak, zaptu rapt altına almak” gibi bir fikir var. Şark kültü­ründe akıl, Batı’daki gibi bir serbest spekülasyon alanı olarak gö­rülmemiş, bir tür fren ya da disiplin unsuru olarak algılanmış. “Akıllı ol Orhan Pamuk” deyiminde de aynı anafikir geçerli. Pa­muk’un kendini kontrol etmesi, serbest düşünce ve davranışlar­dan kaçınması öneriliyor.

Son yıllarda akil adamlar diye bir şey türedi, uzun a ile. Eskiden bu sözcük Iğdır’ın ı’sıyla telaffuz edilen âkıl idi, yüzyıllarca Türk­çede “akıllı, uslu” anlamında çok sık kullanıldı ancak 20. yüzyıl ortalarına doğru tedavülden düştü. Yanlış telaffuz ve yanlış im­layla piyasaya dönüşü üç, bilemedin beş senelik iş.

ˁÂqıl’ın Arapça çoğul hali ˁuqalâ, akıllılar. Bu kelime Türkçede bugün tekil sıfat sayılıyor, anlamı da kaymış, ama dikkatli dü­şünürseniz çoğul kullanımın izleri hâlâ mevcut. “Kendini ukala­dan sanıyor” demek, kendini akıllı kişilerden sayıyor (ama değil) demek. “Ukaladan bir zat”, akıllılardan biri anlamında.