Kelimebaz 15 - Çay (Patreon)

13 Kasım 2008

Çayın Kuzey Çin lehçelerindeki adı çá, güneydeki Amoy (Xia­men) lehçesinde adı tê. İkisi aynı kelime, aynı şekilde 茶 yazılı­yormuş ama telaffuz kuzeyde farklı, güneyde farklı.

Çay bitkisinin Çin’den dünyaya yayılması 1600-1610 dolayın­da ilk evvela Portekizliler vasıtasıyla olmuş. Hindistan’da ilk kez 1630’larda kaydediliyor, Portekizli tüccarların ithal ettiği bir yeni moda olarak. 1640 küsur tarihli Farsça Burhan-ı Katı sözlüğünde çây geçiyor; ama Burhan-ı Katı’nın Delhi’de telif edildiği akılda tutulmalı. Yani bu tarihte henüz genel Farsçaya geçmemiş, Hindistan saray Farsçasında bilinen bir kelime olması mümkün, bilmiyorum.

Rusya’da çay modası Deli/Büyük Petro devrinde, 1690 gibi yay­gınlaşmış. Türkiye’ye Lale Devri’nde (1718-1730) gelmiş ya da ilk o devirde yazılı kültüre yansımış. Nihai kaynak tabii Çin­ce ama Türkçeye geliş yolu Farsçadan mı, Rusçadan mı? Sanki Rusça gibi diyeceğim ama kanıtım yok. Samovar > semaver de aslında Farsça bir kelime ama bize Rusça yoluyla gelmiş.*

Portekizliler çayı Batı Avrupa’ya Amoy limanından taşımışlar. O yüzden bütün dünyanın çay dediği nesneye Batı Avrupalılar tea, thé, tee vs. diyorlar.

* İki gün sonraki yazımda bunu tashih ettim:

Her gün, sağolun, bir ton mail alıyorum: seven, söven, akıl ve­ren. Ama şu üç haftada mail rekoru kıran mevzu –hayret!!– geçen günkü yazımda semaver’in aslında Rusça değil Farsça olduğunu söylemem oldu. Aslında apaçık bir hata. Sevan Nişanyan’ın Söz­lerin Soyağacı adlı sözlüğüne baksanız doğrusu orada var. www.nisanyansozluk.com sitesinde de var. Rusça, samo- “kendi”, var(it) “kayna(mak)” > samovar “kendikaynar”. Geçenlerde ala­kasız bir yerde okudum “aslında Farsçadır, Rusça etimolojisi ya­kıştırmadır” diye, şeytana uyup çek etmeden yazıverdim. Hata. Özür dilerim. Pardon.

Memlekette Rusça bilen ne çok Taraf okuru varmış!