Hı değil xı (Patreon)

17 Kasım 2009

Xırtlaktan1 xırt gibi çıkarılan o ses dünya dillerinin bazılarında var, bazılarında yok. Ne hikmettir bilinmez, Türkçenin doğu komşularının hepsinde var. Kürtçede var, malum. Arapçada, Farsçada, Ermenicede, Gürcücede, Zazacada, Çerkezcede, Lazcada, Süryanicede ve İbranicede de var. Ona bakarsanız Azericede de var, Anadolu Türk ağızlarının çoğunda da var. Ama İstanbul ağzında yok. Batılılıktan mı? Sanmam. Holandacada da o ses var sonuçta, Batının batısı İskoççada da var. Tesadüf olmalı.

O sesi temsil eden bir harf olmadan da Türkçeyi paşa gibi yazarız tabii; bunca senedir yazmışız, bir şeyimiz eksilmemiş. Ama bakın şimdi ne oldu. Türkçenin onyıllardır kapalı duran doğu penceresi aralandı, o taraftan da esintiler gelmeye başladı. Gün geçmiyor ki Kürtçeyle ve Kürtlükle, Arapçayla ve Arap kültürüyle ilgili bir konuya toslamayalım. Ötekilere de sıra gelecektir, kuşkunuz olmasın. Sonuç? Mesela o köyün adı Hultik mi Xultik mi, ayırma ihtiyacı doğuyor. Yahut berber anlamına gelen hallâk ile Yaratan anlamındaki xallâk’ı ayırdetmek gerekiyor. Ayıramasan ufak ufak kendini cahil hissetmeye başlıyorsun.

Akademik literatürde o sesi zımbırtılı h harfiyle yazarlar, şöyle: ḫ. Ama Microsoft kahrolsun, standart fontların hiçbirinde bu harf yok, en yeni Unicode’da bile çift karakter yazmak zorundasın. İşin yoksa editöre ayrı, tashihçiye ayrı, matbaaya ayrı not yaz, aman gözünü seveyim zımbırtılı h’lerim baskıda doğru çıksın diye. Kh diye yazsan gene olmaz, Türkçe imlanın mantığına aykırı. Üstelik uluslararası kullanımda kh’ın anlamı başkadır, sert nefesli bir /k/ anlamına gelir.

1930’lu yılların başında Celadet Ali Bedirhan, pardon Bedirxan, bugünkü Kürt alfabesini oluştururken خ karşılığı x harfini kullanmış, pek de iyi etmiş. Başta biraz tuhaf geldi bana da ama çabucak alıştım, şimdi rahat rahat kullanıyorum.

Batı dillerinde x’in anlamı başkadır, /ks/ okunur tabii, ama olsun o kadar karışıklık diyeceğiz. Muğlaklık olmasın diye sözlüğümde Yunan alfabesindeki χ harfini kullandım. Ama günlük yazışmada öyle egzotik simgelerle uğraşamazsın ki?

1 Gırtlaktan değil tabii, art damaktan. Gırtlaktan çıkarılan sesler bildiğimiz yumuşak /h/ ile Arapçadakı ayındır. Art damak dediğimiz damağın arkasındaki yumuşak kısımdır, küçükdil dahil; x sesi oradan çıkar.