Kelimebaz 147 - Cübeyl (Patreon)

7 Nisan 2009

Şimdi bu o kadar uçuk bir etimoloji ki insan ilk okuyuşta “hadi canım olur mu öyle şey” diyor. Ama kaynaklar sağlam, zincirin her halkası kendi içinde tutarlı ve net.

Cübeyl bugünkü Lübnan’da Beyrut’un az kuzeyinde bir kasabanın adı. Adı Arapça cebel’den tepecik demek. Milattan bin yıl kadar önce aynı yer Fenikelilerin en önemli liman kentlerinden biriymiş, o zamanki adı da Gubla, ki o da Fenike dilinde tepe anlamına geliyor. Fenike dili sonuçta Arapçayla akraba bir Sami dili, Fenikece her iki kelimeden birini biraz kafayı çalıştırınca kolayca çözebiliyorsun. Diğer dillerdeki /g/ eşittir Arapça /c/ diye de daha önce birkaç kez söylemiştim. Yani gubla = cebel.

Antik Çağ’da Gubla Mısır’dan gelen papirüsün dünya çapındaki sevkiyat noktasıymış. Ta Yunanistan’a, Karadeniz’e, İtalya’ya buradan papirüs sevketmişler. O zamanlar daha kağıt yok, parşömen de epey sonra çıkmış, üstelik çok pahalı. Kitabın hammaddesi papirüs.

Eski Yunanların bu kente verdikleri ad Byblos. Hemen belirteyim, ikinci sıradaki y (upsilon) harfi en eski Yunancada /u/ diye telaffuz ediliyor; Klasik Çağ Atina lehçesinde /ü/, Milat dolayında da /i/ olmuş. Yani Gubla’nın Yunancası önceleri /bublos/ sonradan /biblos/. Byblos aynı zamanda Yunanca papirüse, daha doğrusu kitap kalitesinde olan iyi cins papirüse verdikleri ad, aynen portakalın iyisinin Vaşington olması gibi. Byblion da papirüs üzerine yazılıp rulo haline getirilmiş kitap, soyut bir şeyden nesne adı yapan –ion ekiyle.

Latinceye biblium diye geçmiş. Batı dillerindeki bibliyotek, bibliyografi vb. oradan geliyor. İngilizce Bible da aslında basitçe The Kitap demek.

Kim derdi ki Cebelitarık’taki cebel ile Bible akraba diye?[1]

[1]Hüseyin Çınar Öztürk acımasızca hamle etmiş:

Kaçak dövüşmüşsünüz bir miktar, değil mi? Bütün Byblos-Bible grubu doğru elbette; Cübeyl-Gbl-Gubla kısmı da çok güzel, ne kadar şahane. Akatça ve İbranice de örnek verilir hatta.

Ama dananın kuyruğu, elbette Gubla – Byblos dönüşümünde kopuyor. Bunu –bildiğim kadarıyla– henüz kimse tatmin edici şekilde açıklayamadı. Semitik /g/ – Yunanca /b/ dönüşümü diye bir şey başkaca da görülmüş değil.

Yani, “zincirin her halkası kendi içinde tutarlı ve net” kısmı bayağı bildiğin manyel. Her halka kendi içinde tutarlı ve net, tamam da, ortada zincir yok, bağımsız halkalar söz konusu gibi görünüyor.

Birkaç saat sonra eklemiş:

Ha, elbette neredeyse bütün popüler ve/veya eski etimolojiler Byblos’un Gubla’dan geldiğini, kentin adının sonradan papirüs anlamını da kazandığını söylüyorlar, orası doğru. Halbuki akademide yok böyle bir konsensüs kesinlikle.

Homeros’ta [byblínos sözcüğünün] erken kullanımı ve g > b dönüşümünün açıklanması mümkün olmayan kuralsızlığı koca koca kayalar gibi kafamıza düşer.